توضیحات:

    چكيده ......................................................1
    مقدمه ..............................................................2

    فصل اول :

1-1   سيد جمال الدين نخستين هوا خواه اتحاد و اسلام .........7

     فصل دوم :

2-1   امتياز تنباكو و نتايج آن .......................................... 33

    فصل سوم :

3    -.1كشته شدن ناصرالدين شاه ...........................58

    فصل چهارم :

4-1    مظفرالدين شاه و اعطاي مشروطيت ...............89

     فصل پنجم :

 5   -1محمدعلي شاه و قانون اساسي از جلوس سلطنت تا توپ بستن به مجلس .........123

    فصل ششم:

6     -1معاهده دولتين روس انگليس از نقطه نظر اير ا ن.  ...158

     فصل هفتم :

7     -1لطمه 23 ژوئن 1908 {م} و به هم خوردن مجلس اول ............................................178

     فصل هشتم :

8-1د   دفاع تبريز ...................... 210

     فصل نهم :

9-1    سقوط تبريز و هيجان ايالات .........................232

     فصل دهم :

10     -1غلبه ملت و خلع محمد عليشاه و اعاده مشروطيت ..................................................263

     فصل يازدهم :

11-1جلوس سلطان احمد شاه و تشكيل مجلس ثاني .......................................................289

     منابع .........................312

     چكيده انگليسي .............................314

چكيده
بررسي تحولات سياسي ايران از دوران فعاليت سياسي سيد جمال الدين اسد آبادي تا جلوس احمد شاه از مهم ترين مباحث تاريخ سياسي معاصر ايران محسوب مي شود . در اين دوره 2 گزينه مرتبط به هم تحولات را رقم زده است :

الف ) تحولات داخلي ايران

ب) نگاه غرب به تحولات داخلي ايران

بي شك هر دو مرتبط به هم بوده اند در اين راستا مورخين ايراني و غربي مطالبي به رشته تحرير درآورده اند . از ميان نويسندگان غربي مي توان نوشته هاي ادوارد براون را نام برد محتواي كتاب وي حاوي نكات برجسته اي است كه تا حدودي بيطرفانه جنبه هاي وقايع نگاري دوره مزبور را به رشته تحرير كشيده است وي بدون جهت گيري خاصي تحولات داخلي را متاثر است آگاهي عمومي و استبداد دستگاه دولتي مي داند اداوار بروان نوشته هاي خود را در 11 بخش متفاوت ولي مرتبط به هم نوشته است . عمده ترين نگاه وي به بخش تحولات مشروطه است . وي استبداد محمدعلي شاه را سخت ترين دوره تاريخ معاصر ايران مي داند . نسخه خطي كه به راهنمايي استادان محترم تصحيح و تحشيه شده ماده خامي بوده است كه در تاريخ نگاري جزء سرچشمه هاي اصلي محسوب مي شود به همين خاطر بر آن شده ام تا مطالب را بر اساس روشن نمودن وقايع تاريخي نه تنها تصحيح بلكه توضيح دهم.

مقدمه
کتاب تاريخ انقلاب ايران از متون مهم و معتبر تاريخي مربوط به دوران قاجاريه است که وقايع زمان را در يازده فصل از سلسله وقايع تنباکو و تاثير آن بر ساختار اجتماعي ايران تا جلوس احمد شاه بر تخت سلطنت را در بر مي گيرد.

مولف کتاب نامعلوم است و درباره انگيزه تأليف کتاب هم سخني به روشني در متن نيامده ولي از فحواي کلام چنين استنباط مي شود که وي علاقه وافري به ذکر وقايع دوره مشروطيت داشته و خواسته متن مهم را در معرض ديد اهل فن قرار دهد. بي شک اين اولين متني نيست که محققين و نويسندگان تاريخي در خصوص تاريخ ايران از منظر تحليل وقايع علاقه نشان داده اند. مطالعه موردي در خصوص محتواي سفرنامه هائي که سياحان نوشته اند چنين معلوم مي شود که ايران بواسطه موقعيت مهم جغرافياي سياسي ـ فرهنگي مطمح نظر آنان نيز بوده است. و متن حاضر نيز از اين قاعده مستثني نيست.

باري کل کتاب شامل يازده فصل مي باشد که فصل اول شامل:

مطالبي است در خصوص سيد جمال الدين اسدآبادي که به نخستين هواخواه اتحاد اسلام معروف بوده است.

در فصل دوم، امتياز تنباکو و پي آمدهاي آن به تفصيل توضيح داده شده است.

کشته شدن ناصرالدين شاه و شيوه برخورد حاکميت با قاتل ايشان از جمله وقايع مهم فصل سوم متن مي باشد.

اعطاي مشروطيت توسط مظفرالدين شاه به مردم از جمله مطالب ارزشمند فصل چهارم است. در فصل پنجم، مطالب و مسائل مربوط به محمد عليشاه و قانون اساسي از زمان جلوس وي به تخت سلطنت تا به توپ بستن مجلس آورده شده است.

فصل ششم متن، شامل وقايع و پي آمدهاي معاهده دولتين روس و انگليس از نظر ايران است.

لطمه بيست ژوئن 1907 ميلادي بر ساختار سياسي ايران از جمله وقايع و مطالبي است که نويسنده به تفصيل در فصل هفتم به آن پرداخته است.

دفاع قهرمانانه مردم غيور تبريز از آزادي از جمله مطالبي است که در فصل هشتم به آن پرداخته شده است.

سقوط تبريز پس از دلاوريها و ايستادگيهاي دليرانه و هيجانات ايالات از جمله مطالب مهم مندرج شده در فصل نهم مي باشد.

فصل دهم شامل وقايع مربوط به غلبه ملت بر محمد عليشاه و خلع وي از سلطنت و اعاده مشروطه است.

فصل پاياني جلوس احمد شاه بر تخت سلطنت را شامل مي باشد.

نسخه خطي فوق به شماره 8860 در کتابخانه آيت الله مرعشي نجفي در قم موجود است که توسط اينجانب تهيه شده است.

پس از تفحص از فهرست نسخ خطي استوري، بريگل و فهرست نسخ خطي بريتانيا و ليدن هلند، نوبت به بررسي فهرست کتب خطي داخلي رسيده بود که به کمک استاد محترم مشاورم فهارس ملک، ملي و دانشگاه تهران بررسي شد که نسخه بدلي از آن پيدا نکردم. لذا مبناي تصحيح را بواسطه تک نسخه بودن بر اساس تحشيه و مقايسه با ديگر کتبي که در آن ايام نوشته شده است، گذاشتم.

نويسنده کتاب، مطالب را از زمان سيد جمال الدين اسدآبادي شروع کرده و معتقد است که سيد بر ضرورت انجام اصلاحات سياسي و اجتماعي براي ايجاد دگرگوني، نه تنها در خود ايران بلکه در سر تا سر خاورميانه داد سخن مي داد تا به اين وسيله اين کشورها در برابر نفوذ غرب ايستادگي کنند و بر نارسايي ها و فساد دولت هاي خاورميانه چيره شوند.

واکنش مهم براي ايجاد دگرگوني در ايران، در پي واگذاري [محرمانه ي] امتياز تنباکو در سال 1891 م/ 1308 هـ.ق. به وجود آمد که خبر آن براي نخستين بار در روزنامه فارسي زبان «اختر» چاپ استانبول و سپس در اعلاميه اي به گوش مردم رسيد. افکار عمومي به سرعت تحريک شد. زيرا اعطاي امتياز تنباکو در زندگي همه مردم ايرانياني که با آن سر و کار داشتند مستقيماً تاثير مي نهاد. واگذاري اين امتياز به اروپائيان از علل اساسي اعتراض و مخالفت مردم بود.

پس از الغاي امتياز تنباکو، سيد جمال الدين و شمار کوچکي از پيروان وي بر تلاشهاي خود براي مشروعيت زدائي از ناصرالدين شاه افزودند و يکي از آنها ميرزا رضاي کرماني بود که شاه را در سال 1313 هجري قمري به قتل رسانيد.

از زمان بحران گريبايدوف در سال 1244 هجري مخالفت با بابيها و سپس مخالفت با واگذاري امتياز تنباکو که به لغو آن در سال 1308 قمري انجاميد ايرانيها بر اساس مذهب و اقتدار علمائي که مجتهدين بر آن سلطه داشتند بسيج شدند. مشروعيت سلطنت در هر سه مورد ياد شده به زير سوال رفت. حاکميت ملي در دهه 1300 هجري قمري به خصوص با اعطاي امتيازات به خارجيان، مساله ساز شد و مشروعيت شاه را تضعيف کرد. دو تحول مهم در حال بروز بود. يکي، تبيين نظرات و عقايد مربوط به چگونگي مقابله با مسائل داخلي و خارجي، و ديگري پيدايش گروه هاي جديدي که خواستار انجام تغييرات بودند. اين خواست مردم براي ايجاد تغييرات، چالشي را هم براي اقتدار سلطنت و هم مذهب به لحاظ پاسخگوئي در برابر مردم در پي داشت. بعلاوه پايه و اساس مشارکت سياسي مردم در حال گسترش بود.

مظفرالدين شاه در چنين شرايطي جانشين پدرش شد. وي سياست پدر را در بي تفاوتي نسبت به اصلاحات ادامه داد. تظاهرات مردم، بست نشيني، سرکوب مردم زندگي اقتصادي پايتخت را فلج کرد. شالوده تحرک ملي به مشروطيت انجاميد. در سال 1285 خورشيدي نخستين دورة مجلس شوراي ملي افتتاح شد. انديشه قانون گذاري چالشي در برابر نظريه اسلامي ايجاد کرد.

با درگذشت مظفرالدين شاه بن بستي در روابط بين محمد عليشاه و مجلس بوجود آمد. شاه جديد اگر چه متمم قانون اساسي را توشيح کرد ولي با اساس آن مخالف بود. وي با انتصاب ميرزا علي اصغر خان امين السلطان به صدر اعظمي که منفور مردم بود بر وخامت اوضاع افزود و باعث هرج و مرج در تهران شد. پس از ترور صدر اعظم بدست عباس آقاي تبريزي و سوء قصد ناموفق به جان محمد  عليشاه وي دست به کودتا زد و مجلس را تعطيل کرد. رهبران تندرو اصلي به زندان افتادند و سپس به دار آويخته شدند و تعداد ديگري نيز فرار اختيار کردند.

مقاومت در برابر کودتاي محمد عليشاه از تبريز آغاز شد. ولي وقتي که نيروهاي شاه تبريز را تصرف کردند انقلابيون به رهبري ستارخان به گيلان پناه آوردند تا از آنجا دوشادوش ساير انقلابيون به سمت تهران حرکت کنند.

به توپ بستن مجلس عاقبتي براي شاه نداشت و سرانجام به سفارت روسيه پناهنده شد. تار و پود کشور بواسطه عدم اعتماد محمد عليشاه به مشروطه گسيخته بود. احمد شاه درست پيش از جنگ جهاني اول، تاج شاهي بر سر نهاد و ظاهراً ايران در اين جنگ بي طرف بود. همانگونه که اشاره شد موضوع کتاب شامل حوادث و وقايع مشروطه و سرانجام سلطنت احمد شاه مي باشد. حوادث آمده در کتاب وقايع خاصي را در اختيار خواننده قرار مي دهد. وقايعي که به صورت تطبيقي با حوادث و مسايل اروپا هماهنگي دارد و از اين بابت متني محکم مي باشد.

بيشترين توجه مولف در کتاب تاريخ انقلاب ايران، معطوف به عدالت خواهي مردم است. دفاع مردم تبريز از مشروطه و اعطاي فرمان مشروطه و ايستادگي محمد عليشاه  در مقابل مشروطه از مهم ترين وقايع متن محسوب مي شود. مولف در خاتمه کتاب به شرح احوال جلوس احمد شاه به تخت سلطنت پرداخته و مطلب را به اين واقعه ختم کرده است.

از نظر سبک انشاء و نگارش کتاب تاريخ انقلاب ايران در رديف کتابهاي مهم فارسي بشمار مي آيد و اگر چه مانند بقيه کتب عصر قاجاريه ويژگي تاريخ نويسي دوران قاجار را که سبکي متکلف و مقشيانه است، ندارد لکن  از جاذبه کلام و مزاياي ادبي بي بهره نيست. متني است که از انسجام و متانت برخوردار است.

تاريخ انقلاب ايران از جمله منابع تاريخ سياسي و اجتماعي ايران عصر قاجاريه است و اين دوره از چند لحاظ حائز اهميت است:

اوضاع سياسي و اجتماعي ايران پس از جنگ هاي ايران و روس، دگرگونيهايي را طلب مي کرد. عهد نامه گلستان و ترکمانچاي سرآغاز بيداري ايرانيان جهت اصلاح در ساختار نظامي گرديد.

شورشهاي سياسي نشان از اغاز انديشه اصلاح و خردگرائي بود. تا در اين خصوص بتوانند ايران را وارد عرصه تفکر و تفحص سياسي کنند.

رويارويي حاکميت با مردم از جمله مسايل مهم در اين متن است. تقابلي که منجر به مشروطيت و مشروعيت عدالتخواهي مردم گرديد.

اما در مورد روش کار در روي اين رساله بايد گفت که در رسم الخط رساله سعي شده است تطبيق شيوه تحرير کتاب با رسم الخط متداول کنوني رعايت شود. براي حفظ امانت هر جا در متن تصرفاتي ايجاب کرده و يا کلمه اي در نسخه افتاده بود در داخل قلاب [ ] گذاشته شده است.

در پاورقي، مطالبي که لازم تشخيص داده مي شد بصورت موجز توضيح داده شده ولي تفصيل وقايع در بخش تحشيه نوشته شده است. بعضي از اصطلاحات و لغات مهجور در پاورقي با استفاده از کتب مرجع و لغت نامه دهخدا توضيح داده شده است.

در شماره گذاري صفحات به اين نکته توجه شده است که به جاي برگشماري که در واقع شامل دو صفحه است فقط به آوردن شماره صفحات اکتفا شده و اين کار به اين دليل صورت گرفته است که از آوردن تعداد زيادي شماره در صفحات متن خودداري شود.

درباره تعليقات و ضمائم و فهرستها هم چنانچه ملاحظه خواهد شد در تعليقات کتاب اساس کار بر آن بوده است که حتي المقدور جاي سوالي براي خواننده باقي نماند. ابتدا بسياري از اسامي اشخاص و شهرها و مطالب و وقايع تاريخي و اصطلاحات با توضيح مختصر در پاورقي ذکر شده است. سپس توضيحات مفصل هر فصل در پايان همان فصل بصورت تعليقات رساله آمده است.

تعليقات رساله حاضر در چند بخش تنظيم شده است.

1ـ تعليقات کلي که در آن هر جا توضيحي مورد نياز بوده آورده شده است.

2ـ تعليقات جغرافيايي که در اين بخش بيشتر توضيحات مربوط به اماکن بصورت مختصر در پاورقي ذکر شده است.

3ـ تعليقات مربوط به اشخاصي که در هر جائي که تشخيص داده شده به صورت کلي در پايان هر فصل توضيح داده شده است.

نکته قابل ذکر در بخش تعليقات اينکه با توجه به حجم توضيحات بعضي از وقايع و اشخاصي که نياز به توضيح بيشتر داشت با شماره لاتيني در آخر هر فصل مربوط به همان فصل آورده شده است. و شماره اعداد فارسي نشان دهنده تعليقات و توضيحات کوتاه و معني لغات و تبديل سالها و ماههاي ميلادي به قمري و خورشيدي در پاورقي رساله مي باشد.