شهر کهن جرجان در 4 کیلومتری غرب شهرستان گنبد کاووس در استان گلستان
پیشینه حفاری
گروه اول: سفالینه های بدون لعاب
شکلهای رایج این گونۀ سفال، در شکل فرمهای بسته از جمله:
نقش مایه های ظروف سفالی بدون لعاب:
خط نوشته های کوفیِ تزیینی
نقش مایه های جانوری
نقش مایه های گیاهی
نقش مایه های هندسی
گروه دوم: سفالینه های لعابدار
گونه های سفالینه های لعابدار دوران نخستین اسلامی (سده های 1 تا 5 هجری):
زرین فام های سده های 1 تا 5 هجری قمری:
نتیجه گیری:
جدول درصد فراوانی انواع گونه سفالهای بدون لعاب
این شهر در دوران اسلامی دارای یک هستۀ اولیه به وسعت حدود 200 هکتاربوده که در پیرامون آن حصاری وجود داشته، و در اوج شکوفایی و وسعت خود به حدود 1200 هکتار رسیده بود. این شهر به استناد مطالعات باستان شناسی، از قرون اولیه اسلامی و در دوره های سامانیان-زیاریان، آل بویه و سلجوقی مسکون بوده و به تدریج تا قرن 7 هجری قمری بر رونق و آبادانی آن افزوده شد. در نهایت به دلایل مختلفی مانند جنگهای داخلی، زمین لرزه و از همه مهمتر یورش مغولان در سال 618 قمری دچار ویرانی شد و در نهایت پس از دوران ایلخانی و تیموری، در قرن 8 هجری بکلی متروک گردید.
با مطالعه و مقایسۀ سفالینه های جرجان با دیگر مراکز همزمان مانند نیشابور، ری، شوش، دقیانوس و توس، بر اساس دو متغیر عمده در سفالگری یعنی شکل و تزیین، می توان دو دورۀ عمدۀ سفالگری در جرجان را به اثبات رساند:
سفالینۀ سده های 1 تا 5 هجری
سفالینۀ دورۀ سلجوقی
1- خط نوشته های کوفیِ تزیینی:
ساخت این نوع ظروف که شباهت زیادی به ظروف نیشابور دارد، از اوایل اسلام تا دوره سامانیان در جرجان متداول بوده است. خمیرۀ این نوع سفال، قرمز رنگ بوده و لعابی که برای این نوع ظروف استفاده می شد، عموما سطح داخلی لبه را می پوشانده است و گاهی از نقوش پرندگان برای تزیین ظروف استفاده می شد. این نقوش علاوه بر دورا دور بر روی لبه به شکل نوارهای باریک و پهن در زیر لبه یا روی شانه نقش شده اند.
2- نقش مایه های جانوری:
از مهم ترین نقش مایه های سفالینه های قالبی، نقوش جانوری اند، بیشتر این نقوش، نقش مایه پرندگان مختلف چون اردک، کبوتر و عقاب است. این پرندگان در حالت های مختلف مانند پرواز، مقابل هم یا وارونه نسبت به هم مقش شده اند. گوزن، ببر، از دیگر نقش مایه های جانوری است که به شیوۀ طبیعی و سرزنده و پر حرکت، نقش و با جزییات اجرا شده اند
.
در زیر مجموعۀ سفالینه های لعابدار، 12 گونۀ مشخص و شاخص در جرجان، شناسایی و طبقه بندی شده که ارتباط آن با دیگر محوطه های همزمان مانند نیشابور، ری، شوش، دقیانوس جیرفت مشخص شده است. این 12 گونه به 2 بخش عمدۀ:
1- سده های نخستین؛ سدۀ 1 تا 5 هجری
2- سده های میانی؛ سدۀ 5 تا 8 هجری
تقسیم میشود؛ که البته برخی گونه ها در دو بخش مشترک هستند و تفاوتهایی چون خمیره، گونۀ لعاب یا نقش مایه ها، عامل تفاوت در دوره های مختلف هستند.
گونه های سفالینه های لعابدار دوران نخستین اسلامی (سده های 1 تا 5 هجری):
لعاب یک رنگ آبی – سبز تیره تا روشن که به گونۀ عرب ساسانی معروف است؛ شکل مشخصۀ آن، خمره یا خمچه ها با نقش افزودۀ نواری و طنابی.
لعاب یک رنگ زرد نارنجی – قهوه ای با لعاب شفاف سُربی.
لعاب یک رنگ سفید مات.
نقاشی سبز و لاجوردی، روی لعاب مات سفید(قابل مقایسه با شوش) و نیشابور با نقش مایۀ گلبرگ و نوشتۀ کوفی.
سفالینه های منقوش قهوه ای و سیاه روی زمینۀ پوشش گل سفید، زیر لعاب شفاف با نقش مایه های خطی و هندسی و خطوط شبیه به خط کوفی.
سفالینه با نقش کَنده و زیر لعاب شفاف زرد یا سفید، روی پوشش سفید، مانند ری و نیشابور و آمل از سدۀ 3 هجری قمری.
سفالینه با نقش کَندۀ اِسگِرافیتو(sgrafitto) در پوشش گلی سفید با نقوش لعاب پاشیده سبز و زرد قهوه ای، زیر لعاب شفاف تاثیر سفالگری دورۀ تانگ در چین، سدۀ 2 تا 5 هجری قمری مشابه با یافته های نیشابور و شوش، خطهای ایجاد شده به طرحهای گل و بُتّه، نقوش مثلثی و نیم دایره و خطوط اسلیمی که در زیر لعاب شفاف به رنگ قهوه ای در آمده اند.
سفالینۀ لعاب پاشیده بر روی پوشش گل سفید با رنگهای سبز، قهوه ای و زرد به صورت نواری یا لکه لکه تزیین شده است و به اصطلاح، پاشیده شناخته شده که تاثیر سفالگری چین در هنراسلامی است؛ اینگونه سفالینه نیز در دوره اسلامی، گسترش جغرافیایی گسترده ای از شمال شرق (خراسان)، فلات مرکزی (ری) و جنوب غری (شوش) داشته است.
سفالینۀ زرین فام سده های 1 تا 5 عجری قمری؛ یکی از جالب ترین نوع ظروف اسلامی، ظروفی معروف به زرین فام است. این ظروف که حد تکامل صنعت سفالگری اسلامی است در مهم ترین مراکز سفالگری ایران یعنی ری، کاشان، ساوه و جرجان معمول بوده است. احتمالا ساخت آن همزمان در نقاطی مانند عراق، ایران و مصر رواج پیدا کرده است.
مهم ترین گروه سفالینه های جرجان که فصل تازه ای در مطالعات سفال دوره اسلامی در شمال شرق ایران گشوده است، سفالهای «زرین فام» می باشد که آمار قابل توجهی از این سفالینه بدست آمده است. ظروف کامل و تقریبا سالمی بدست آمده است. شکل های آن بسیار متنوع از خمچه های بزرگ، تنگ، آبخوری دسته دار و کوچک، پیاله کوچک و بشقاب و تکه های بسیاری از کاسه های ساده و بدنه ترک ترک برجسته قالبی، قابل ذکر است.
این سفالینه هم به رنگ سفید و قهوه ای، زرد، زیتونی و نیز لاجوردی و طلایی دیده شده که مهم ترین آن بشقابی است لاجوردی با گلبرگ های درست طلایی در لبه و بدنه، لعاب این سفال در کوره سوخته و تاول زده که ساختِ محلی بودن آنرا مطرح می کند. همچنین سه پایه های سفالی زیادی بدست آمده که تکه ای از لعاب و رنگ زرین فام به آن چسبیده بود. و نیز انجام مطالعات آزمایشگاهی به روش پیکسی انجام شده بر روی نمونه های زرین فام جرجان نشان میدهد که این گروه، از منشاء متفاوتی از ری و کاشان بوده و ویژگی خمیرۀ آن متفاوت است که می توان جرجان را به کارگاه های ساخت سفالینۀ زرین فام افزود. نقش مایه این سفالینه ها، خط نوشته ها اشعار با روش رنگ بری و لعاب بری به رنگ سفید در زمینه قهوه ای و لاجوردی زرین فام است به شیوه کاشان با نقش مایه کبوتر، دوایر زنجیره ای عمودی روی بدنه. نقوش اسلیمی عمودی ترک ترک است.
زیباترین آن، نقشمایه روی قطعات بدنه بشقاب لاجوردی و چندین ظرف سفالین زرین فام با چهره زنان با سربند و نیم تاج مجلس بزم با ابریق و دف را نشان می دهد. نقوش دالبری دور ظرف از طرحهای معرفی شده از سوریه است ولی در اینجا با نقش مایه های کاملا سلجوقی-ایرانی آورده شده است که قدیم تر از نمونه سوریه ای است.
این ظروف که حد تکامل صنعت سفالگری اسلامی است در مهم ترین مراکز سفالگری ایران یعنی ری، کاشان، ساوه و جرجان معمول بوده است. احتمالا ساخت آن همزمان در نقاطی مانند عراق، ایران و مصر رواج پیدا کرده است.
ظروف زرین فام جالب توجهی در موزه ها به نام جرجان معروف شده اند، اما بدلیل بدست آمدنِ آنها از حفاریهای غیرعلمی، با شک و تردید به جرجان نسبت داده می شوند. در بین ظروف زرین فام بدست آمده از کاوشهای شهر جرجان، دو دورۀ مشخص وجود دارد:
1- زرین فام های سده های 1 تا 5 هجری
2- زرین فام های سده های 5 تا 9 هجری
و...
منابع