بررسي فقهي رحم جايگزين (اجاره‌اي)

فاطمه دنكوب

چکيده

با پيشرفت دانش پزشکي و امکان درمان ناباروري از طريق پزشکي، مسائل متعدد و پيچيده اي در حوزه هاي اخلاقي، حقوقي، اجتماعي و ديني مطرح شده است که ميبايست از طرف فقها از يک سو، حقوقدانان و متخصصان علوم اجتماعي از سوي ديگر به آنها پاسخ مناسب داده شود تا زمينه مناسب جهت وضع و تدوين قوانيني جامع و راهگشا فراهم گردد.

يکي از اين مسائل ، رحم جايگزين است ، جايگزيني رحم زماني ضرورت مي‌يابد که زوج همه عوامل دخيل در شکل گيري فرزند را داشته ، ولي به دليل فقدان رحم سالم و برخي عوامل ديگر، امکان داشتن فرزند از آنها سلب گرديده است . بنا به فتاوي و استدلال هاي فقهياي که درباره جواز و عدم جواز جانشيني در بارداري مطرح است ، اين امکان براي قانونگذار ايران وجود دارد که به جواز يا عدم جواز اين گونه جانشيني حکم کند. بنابراين بر پايه مباني نظام حقوقي ايران ، حکم به جواز استفاده از رحم جايگزين در صورتي که داراي مقدمات حرام نباشد، ميتواند امري باشد که مغاير با موازين شرع به شمار نرود.

واژه هاي کليدي: رحم جايگزين ، تلقيح مصنوعي، اهداي جنين ، صاحب رحم .

١- مقدمه

يکي از اهداف مهم ازدواج ، توالد و ادامه نسل بشري است . اين هدف نزد افراد از چنان اهميتي برخوردار است که در صورت عدم تحقق ، زوجين به راه هاي مختلفي براي نيل به اين خواسته فطري و بشري متوسل ميشوند و برآورده نشدن اين خواسته در مواردي ممکن است موجب تزلزل اين نهاد بنيادين اجتماعي گردد (کوشا و ابراهيمي، ١٣٩٠: ١٣٤).

رحم جايگزين را مورد مطالعه و بررسي قرار دهيم .

٢- مفهوم رحم اجاره اي

تلقيح از ريشه لقح به معناي آبستن کردن است (ابن منظور، ١٤٢٤: ٥٧٩). منظور از تلقيح مصنوعي، آبستني زن با وسايل مصنوعي از طرق علمي (علم پزشکي) و بدون صورت گرفتن نزديکي است (امامي و صفايي، ١٣٨٥: ٣١٣). در تعريف مشابه ديگري گفته شده که تلقيح مصنوعي عبارت است از داخل کردن اسپرم مرد در رحم يک زن بدون مقاربت جنسي به وسيله ابزار مصنوعي پزشکي به منظور بارور کردن تخمک زن و تکوين جنين (عراقي و همکاران ، ١٣٨٧: ٤٢٣).

صورت اول : زوجه نابارور تنها از داشتن رحم محروم است ، ولي داراي تخمک سالم بوده و زوج نيز داراي اسپرم سالم است .

صورت دوم : زوجه نابارور از داشتن رحم و تخمدان محروم است ، ولي زوج او داراي اسپرم سالم است . اين حالت خود

داراي دو قسم است :

١- اسپرم همسر زوجه نابارور مستقيما به رحم بانوي صاحب رحم منتقل ميگردد.

صورت سوم : زوجه نابارور از داشتن رحم محروم بوده ، ولي داراي تخمک سالم است و همسر زوجه نابارور از داشتن اسپرم سالم محروم است . در اين مورد اسپرم اهدايي غير با تخمک زوجه نابارور در محيط آزمايشگاه ترکيب شده و جنين حاصل از آن به رحم جايگزين انتقال مييابد.

- بررسي وضعيت فقهي رحم جايگزين

٣-١- وجوب حفظ فروج

فقها براي استنباط حکم وجوب حفظ فروج به آيات چندي استناد ميکنند. در ميان اين آيات ، آيه « وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ؛ و به زنان با ايمان بگو، ديدگان خود را [از هر نامحرمي] فرو بندند و فروج خود را حفظ کنند...» (سوره نور، آيه ٣١ )؛ آيه مناسب تري است که در اين باره به آن استناد ميشود. عبارت «وَيحْفَظْنَ فُرُوجَهُن َّ» بر اين دلالت دارد که زنان باايمان ، فروج خود را حفظ و نگهداري کنند. ساختار امري آيه بر وجوب چنين عملي از سوي زنان باايمان دلالت دارد. از سوي ديگر، متعلق اين امر نيز محذوف است و بيان نشده است که زنان ، فروج خود را بايد از چه اموري حفظ کنند. اما با توجه به قاعده اي که حذف متعلق را مفيد عموم برشمرده است ، ميتوان گفت که زنان باايمان بايد فروج خود را از هر عملي که با حفظ آن منافات دارد، حفظ کنند.

٣-٢- حرمت استقرار مني در رحم اجنبيه

يکي از مواردي که بيشتر مورد استناد مخالفان جايگزيني رحم قرار گرفته ، رواياتي است که بر حرمت استقرار و يا انزال مني در رحم اجنبيه دلالت دارد. روايت علي بن سالم در شمار اين روايت هاست . وي از حضرت صادق (ع ) نقل کرده است که شديدترين عذاب در روز قيامت ، عذاب مردي است که نطفه خود را در رحم زني که نسبت به او حرام است ، بريزد (حر عاملي، 1404: 239).

٣-٣- مغايرت اين عمل با اغراض تشريع ازدواج

برخي از فقها بر اين عقيده اند با اينکه ظواهر آيات و روايات بر منع باروري مصنوعي با اسپرم مرد بيگانه دلالت ندارد، از لحن الخطاب ، ذوق فقهي، مفاهيم ادله و بعضي مناطيق آنها و هم چنين به دليل از بين رفتن مصالح مهم و اغراض تشريع ازدواج استنباط مي‌شود که استفاده از اين گونه باروري مصنوعي جايز نيست

٣-٤- لزوم احتياط در فروج

برخي از مانعين جايگزيني رحم اظهار ميدارند که درواقع ، نص خاصي بر منع و حرمت اين عمل وجود ندارد، اما بسياري از آيات و روايات دلالت بر لزوم احتياط واجب در امور مربوط به فرج مينمايند. فرج هم اختصاص به نکاح و وطي ندارد، بلکه کليه اعمال متناسب با آن از جمله جايگزيني رحم را نيز شامل مي‌شود

در اين صورت اگر شک در صحت نکاح بود، اصل در آن همانند ساير معاملات فساد است . اما اگر شک در جواز جماع باشد، مثل موارد اشتباه خون با حيض ، اگر زن حالت سابقه اش چه طهارت چه حيض معلوم باشد، طبق نظر مشهور، استصحاب مقدم است .

٣-٥- حکم شرعي صورت هاي مختلف رحم جايگزين

صورت اول : رحم جايگزين با استفاده از جنين حاصل از اسپرم و تخمک زوجين نابارور اين قسم جانشيني در بارداري از دو مرحله جمع آوري اسپرم و تخمک زوجين نابارور و بارور کردن آنها با يکديگر و هم چنين بارور کردن رحم مادر جانشين يا تخمک مزبور يا جنين حاصل از آن تشکيل مي‌شود.

اما مرحله دوم آن يعني بارور کردن رحم زن دومي با تخمک بارورشده يا جنين رشد يافته از آن را ميتوان براساس وجود رابطه زوجيت اعم از موقت و دائم بين مرد صاحب اسپرم و زن صاحب رحم به دو صورت تقسيم کرد:

١- جنين به رحم زني که با مرد صاحب اسپرم ، رابطه زوجيت دارد، انتقال داده مي‌شود که در اين صورت ، دليلي بر حرام بودن آن وجود ندارد. چرا که اسپرم

٢- مورد دوم موردي است که جنين به رحم زني منتقل مي‌شود که با مرد صاحب اسپرم ، رابطه زوجيت ندارد. در مورد اين مسئله اختلاف نظر بيشتر است و ديدگاه هاي فقهي و فتاوايي در جواز و عدم جواز آن وجود دارد. از بررسي دلايل جواز و عدم جواز جانشيني در بارداري روشن است که اين صورت داراي منع شرعي نميباشد.  (يزدي، ١٣٧٥: ٩٧).

صورت دوم : رحم جايگزين در موارد تلقيح اسپرم و تخمک بيگانه : اين حالت در تمام مواردي که يکي از زوجين نابارور فاقد اسپرم يا تخمک ميباشند،

٤- بررسي وضعيت حقوقي رحم جايگزين

پس از انجام آزمايش هاي قطعي و موفقيت آميز اعلام شدن روش هاي درماني، قانونگذار ايران در سال ١٣٨٢ در مورد شيوه هاي نوين درمان بارداري و تلقيح مصنوعي اقدام به وضع قانون نمود و قانون «نحوه اهداي جنين به زوجين نابارور» را در پنج ماده به تصويب رسانيد و وزارت بهداشت را مکلف نمود تا به کمک وزارت دادگستري، آيين نامه اجرايي اين قانون را تنظيم کند.

٥- نتيجه

در سايه پيشرفت هاي چشمگير پزشکي، استفاده از درمان هاي کمکي براي غلبه بر مشکل نازايي زوجين نابارور رو به افزايش است . يکي از اين روش هاي نوين ، استفاده از رحم جايگزين ميباشد. در اين روش مادر جانشين براي به ثمر رساندن جنين زوج ديگر، باردار مي‌شود و بعد از وضع حمل موظف به تحويل کودک به صاحبان اسپرم و تخمک است .

منابع

١- قرآن کريم .

٢- آخوندي، محمدمهدي؛ بهجتي اردکاني، زهره ، ١٣٨٦، رحم جايگزين ، تعريف ، انواع و ضرورت استفاده از آن در درمان ناباروري، تهران : انتشارات پژوهشکده ابن سينا و سمت .

٣- ابن منظور، ١٤٢٤، لسان العرب ، چاپ سوم ، بيروت : دارالفکر.

٤- امامي، اسدالله ؛ صفايي، سيدحسين ، ١٣٨٥، مختصر حقوق خانواده ، چاپ يازدهم ، تهران : انتشارات ميزان .

٥- جعفرزاده ، ميرقاسم ، ١٣٧٥، درآمدي بر مسائل فقهي- حقوقي ART، پژوهشکده بيولوژي و بيوتکنولوژي توليدمثل و نازايي جهاد دانشگاهي، شماره ٥.

٦- جمعي از نويسندگان ، ١٣٨٦، رحم جايگزين ، تهران : انتشارات سمت .

٧- حرعاملي، محمدبن حسن ، ١٤٠٤، وسايل الشيعه ، بيروت : دارالاحيا التراث العربي.