استعاره از مهمترين ابزار انتقال زبان از کاربرد حقيقي به کاربرد مجازي و ادبي آن است و بيش از عناصر ديگـر شعر در نوآوري و ايجاد سبک شخصي نقش دارد. افضل الدين بديل خاقاني شرواني يکي از بزرگ ترين شاعران صاحب سبک ادب پارسي است که تأثير او بر بسياري از شاعران بعد از خود انکار ناپذير است . سبک نو پديد او و آوازه اش در قصيده سرايي ، و ابداع و نوآوري او در حوزه زبان ، سبب برجستگي سخن او شده است . يکي از خلاقيت هاي زباني خاقاني ، ساختن ترکيب هاي تازه از طريق پيوند دادن کلمات است . وي که از همة خلاقيت هنري و دانسته هاي خود در جهت ايجاد شيوه اي تازه و ديرياب ساختن شعر استفاده کرده ، از استعاره هاي تازه و ديرياب در اين راستا بهرة زيادي برده است. بخش قابل توجهي از اين ترکيب ها، کلمات مرکبي هستند که پس از او در زبان فارسي رواج پيدا کرده اند. چيرگي او بر زبان فارسي ، به او اين توانايي را داده است که در هر زمان واژه ها را در ترکيب نو به کار گيرد . اين ترکيب هاي ابداعي علاوه بر تصوير آفريني ، سبب گسترش واژگاني زبان شده است. اين مقاله با اين هدف به بررسي زمينه هاي آفرينش استعاره در شعر خاقاني و نو آوري هاي او در اين قلمرو پرداخته است. وي علاوه بر به کارگيري انواع استعاره هاي شـناخته شـده در شـعر خـود، بـا امتـزاج ترکيب آفريني و استعاره پردازي ، به آفرينش گونه اي جديد از استعاره دست يازيـده که تاکنون از ديد علماي بلاغت دورمانده است . ايـن نـوع اسـتعاره کـه در ايـن پژوهش با نام «استعاره هاي ترکيبي» معرفي شده ،يک صد و بيـست و پـنج بـار در اشعار خاقاني به کار رفته است .

کلمات کليدي : خاقاني ، ترکيب آفريني ، ترکيبات استعاري ، ترکيبات تشبيهي ، ترکيبات کنايي

مقدمه

يکي از مسايل بارز شعر سبک آذربايجاني ، ابداع ترکيبهاي تازه شعري است . اين مسأله اگرچه در شعر خاقاني از بسامد بسيار بالايي برخوردار است اما به نظر مي رسد ساير شعراي اين سبک نيز به اين زمينه بي توجه نبوده و در ساخت ترکيبهاي بديع شعري نوآوريهايي به وجود آورده اند. شايد يکي از دلايل توجه شاعران اين منطقه ، به خصوص خاقاني ، به ترکيب سازي تحت تأثير محيط اجتماعي و موقعيت جغرافيايي و فرهنگي مردم آن نواحي است . به نظر مي رسد در آن محدوده جغرافيايي در قرن پنجم و ششم همزمان چندين زبان گوناگون متفاوت رواج داشته است . همين مسأله تنوع زباني شاعران را تقويت مي کند. در ميان شاعران سبک آذربايجاني خاقاني بيش از همه از اين امکان استفاده کرده است ترکيبهايي بديع و زيبا پديد آورده است . در اين مقاله به بررسي و جست وجوي ترکيبات ديوان خاقاني و برخي از ويژگي هاي ساختاري اين ترکيبات مي پردازيم .

مقدمه

هدف اين پژوهش ، معرفي گونه اي از ترکيبات در شعر خاقاني است که کارکرد استعاري دارند. اين ترکيبات يکي از شاخصه‌هاي سبکي شعر خاقاني است که آن را «استعاره هاي ترکيبي» ناميده ايم . استعاره هاي ترکيبي تاکنون مورد توجه علما و پژوهش گران عرصه ي بلاغت قرار نگرفته است و در دسته بندي ها و طبقه بنديهاي مربوط به استعاره ، جايي براي آن در نظر گرفته نشده است . شناخت اين استعاره و معرفي آن در جايگاه يکي از مسايل دانش بيان و بررسي کاربرد آن در شعر خاقاني ، علاوه بر آشنايي با اين نوع استعاره ، ما را در شناخت بهتر شيوه ها و فنون شعري خاقاني ياري خواهد داد.

استعاره پردازي

خاقاني شرواني (٥٩٥-٥٢٠ ه.ق ) از استعاره پردازان بزرگ و صاحب سبک است . در شعر وي ، استفاده از مسائل بياني، به ويژه استعاره پردازي، در عين معتدل بودن ، از جايگاهي خاص برخوردار است ، «ديريابي سخن او، گذشته از شگفتي و شگرفي پندارهايش ، از هنرورزي و برآراستگي آن نيز مايه ميگيرد.»(کزازي ، ١٣٦٨: ٢٢٢) در شعر خاقاني، از ميان صنايع بياني، استعاره بيش ترين کاربرد را دارد (ر.ک . همان ، ٢٢٦). استعاره پردازي هاي غريب او که مورد توجه پژوهش گران روسي و غربي نيز بوده است (ر.ک . زرين کوب ، ١٣٧٨: ٢٦-٢٧). در کنار استعاره هاي شاعر معاصرش ، نظامي، از شاخصه هاي مهم شعر مکتب آذربايجان محسوب ميشود. (ر.ک . شميسا، ١٣٨٢: ١٤٣)

ترکيب آفريني

يکي از هنرورزي هاي خاقاني که توانسته آن را در خدمت استعاره درآورد، «ترکيب سازي » است . ترکيب آفريني از تکنيک هاي مهم خاقاني در آفرينش هنري است .

در زبان شعر فارسي ترکيبات گوناگوني مانند ترکيبات استعاري ، تشبيهي ، کنايي ، وصفي و ... وجود دارد. اما در کنار اين نوع از ترکيبات ، نوعي ترکيب وجود دارد که از آن ها به عنوان ترکيبات خاص ياد مي شود . دکتر شفيعي کدکني درباره ي ساخت ترکيب مي گويد : (زبان فارسي در ميان زبان هاي جهان به لحاظ امکان ساخت ترکيب – چنان که زبان شناسان مي گويند – در رديف نيرومند ترين و با استعداد ترين زبان هاست . و مساله ي ساخت ترکيبات خاص يکي از مسائلي است که هر شاعري در هر دوره اي در راه آن هر چقدر اندک ، کوشش کرده است . اما شاعران فارسي زبان در قدرت ترکيب سازي يا در توجه به ترکيب سازي يکسان نيستند . (شفيعي ، ١٣٦٦: ٦٤)

ابداع واژگان مرکب

خاقاني را مي توان از جمله ي شاعران مبتکر دانست . يک شاعر مبتکر هيچ گاه نمي تواند خود را در چهارچوب معهود فکري و هنري گرفتار ببيند و درباره ي طبيعت و جهان ذهني خويش بدانگونه بينديشد که ديگران انديشيده اند بلکه بر عکس ، عليه همه ي نظام هاي موجود و تمامي انديشه هاي جاري و پسنديده به ويژه در عرصه ي تخيل عصيان مي کند و براي خود روابط و جهت هاي تازه و ابتکاري مي جويد . (اردلان جوان ، ١٣٦٧: ٦)

کاربرد ترکيب هاي جديد براي نامگذاري

خاقاني ، به جاي به کار بردن کلمات متداول و معمول براي نامگذاري عناصر مختلف ، از ترکيب هاي نو استفاده مي کند و ترکيب هايي ابداعي که غالبا ترکيب هايي استعاري يا کنايي هستند و علاوه بر تصوير آفريني در بيت و ايجاد زيبايي در کلام ، سبب گسترش واژگاني زبان شده است .

ترکيب هاي استعاري

يکي از هنر ورزي هاي خاقاني که توانسته آن را در خدمت استعاره در آورد ، ترکيب سازي يا ابداع ترکيبات است . در ديوان پر حجم اين شاعر بزرگ ، تشبيهات ، ترکيبات ، کنايات و استعاراتي وجود دارد که عموما زاده قريحه خلاق اوست . البته نوآوري خاقاني بيش از هر چيز در استعاره هاي او تجلي يافته است . اين نوآوري ها را مي توان در دو حوزه مورد بررسي قرار داد : کشف شباهت هاي تازه بين اشياء و پديده ها و آفرينش استعاره هاي تازه ، تغيير در ساختار استعاره و آفرينش استعاره هاي چند لايه اي (امير مشهدي ، ١٣٨٩: ٨٤).

ترکيبات تشبيهي

درست است که شاعران و نويسندگان ، همه از تشبيه بهره مي برند و ساختمان تشبيه ، هميشه ودر تمام انواع تشبيه بر همان چهار رکن اصلي استوار است ، اما نگرش و ذهنيات فردي در گزينش طرفين تشبيه ، وجه شبه و نحوه ترکيب چهار رکن تاثير مي گذارد و سبب گونه گوني سبک هاي تشبيهي مي شود .(فتوحي ،١٣٩١: ٣٠٧)

کاربرد مشبه به همراه با ادات تشبيه

دريا مثابت

گويد اين خاقاني دريا مثابت خود منم خوانمش خاقاني اما از ميان افتاده قا (5/19)

آفتاب آسا

من زمن چون سايه و آيات من گرد زمين آفتاب آسا رود منزل به منزل جابه جا (3/18)

گندمگون ( گون پسوند صفت ساز مشابهت است که گاهي در آخر اسم مي آيد و صفت مرکب مي سازد. )

از نسيم يار گندمگون يک جو سنگ مشک با دل سوزان و چشم سيل ران آورده ام (4/257)

ترکيب هاي کنايي

چهارمين ترفند شاعرانه و شيوه ي باز نمود انديشه ، در قلمرو بيان ، کنايه است . کنايه از طبيعي ترين راه هاي بيان و القاء معاني است که در گفتار عامه ي مردم و امثال آن ها فراوان مي توان يافت . از آن جا که کنايه رسيدن از يک سطح به سطح ديگر است و ارتباطي بين دو سوي حاضر و غايب ايجاد مي کند ، جنبه ي هنري و ادبي دارد .

کنايه يکي از صور خيال در ادب و شعر هر زباني است و از دير باز اهل ادب و منتقدان به اهميت کنايه و ميزان تاثير آن در اسلوب بيان توجه داشته اند (شفيعي کدکني ١٣٦٦،١٣٩).

ويژگي هاي استعاره هاي ترکيبي

استعاره هاي ترکيبي خاقاني در جايگاه يک فن بياني، در بردارنده ي ويژگيهاي يک استعاره ي کاملند. اين ترکيبات با دارا بودن چينش موزون ، متناسب و موجز و نيز با دربرگرفتن اسامي و عناويني خاص ، از کارکردهاي هنري و بلاغي شايان توجهي برخوردارند

مضمون آفريني و پرهيز از تکرار

تعمد آگاهانه ي خاقاني در استفاه ي فراوان از ترکيبات استعاري، در ادامه ي تلاش او براي پرورش معاني و خلق مفاهيم نوين است ؛ زيرا «خاقاني به اندازه ي برخي از هم عصران خود، پايبند صنايع لفظي نيست و اعمال صنعت در نظر وي اصل و بنياد فضيلت و برتري شعرا نميباشد و غرض او بيش تر پرورش معاني و ايجاد ترکيبات تازه است ،

آشنايي زدايي

گرچه آشناييزدايي را ميتوان از ويژگيهاي هر استعاره اي به شمار آورد، به نظر ميرسد خاقاني با افزودن ترکيباتي خاص به مستعارله ، آشناييزدايي را در اين گونه استعاره ها به اوج خود رسانده است ؛ به عبارت ديگر، خاقاني با نياوردن نام واقعي اشيا، افراد و مفاهيم و آوردن ترکيباتي خاص به جاي آن ها، آشنايي زدايي کرده است .

برجسته سازي

استعاره هاي ترکيبي در شعر خاقاني نه تنها از نظر آشناييزدايي بلکه از منظر برجسته سازي نيز قابل بررسي هستند. شميسا برجسته سازي را از مقوله ي فعل و استعاره ي تبعيه دانسته است . (ر.ک . شميسا، ١٣٧٨: ١٨٦)

تفضيل و رجحان

در تشبيه ، ترجيح مشبه بر مشبه به را تشبيه تفضيل ناميده اند. در کتب بلاغي اين مسأله تاکنون در مورد استعاره مطرح نشده است . با اندکي دقت در استعاره هاي ترکيبي، نوعي تفضيل و رجحان مستعارله را بر مستعارمنه مييابيم ؛ زيرا وقتي شاعر ترکيباتي چون «جمشيد اسکندر مکان »، (همان ، ٥٣٩) «رستم کيقباد فر» (همان ، ٦٨٨) و امثال آن ها را به کار ميبرد، ممدوح را با جمشيد و رستم يکي دانسته است ؛ اما وقتي ترکيب «اسکندر مکان » را به واژه ي جمشيد يا «کيقبادفر» را به واژه ي رستم ميافزايد،

استفاده ي نمادين از شخصيت ها

خاقاني گاه در اجزاي استعاره هاي ترکيبي، از شخصيت ها به گونه اي نمادين استفاده کرده است . البته در مقايسه ي سمبل (نماد) با استعاره ، دو تفاوت ذکر شده است :

الف ) سمبل ، مشبه بهي خاص است که بر مشبهي خاص دلالت نمي کندو ميتواند چند يا چندين مشبه داشته باشد. (ر.ک . شميسا، ١٣٧٨: ٢١١)

تلميح فشرده

بيش تر اين ترکيبات ، علاوه بر استعاري بودن ، تلميحي نيز هستند. از اين نظر، اين دسته از ترکيبات را اغلب ميتوان «ترکيبات استعاري تلميحي» دانست . تلميح يکي از آرايه هاي ادبي است که شاعر به مناسبت کلام ، به داستان ، مثل ، آيه ، حديث يا شعري اشاره کند. «لازمه ي دريافت معني و زيبايي تلميح ، آشنايي قبلي با آن داستان يا مثل يا آيه يا شعر است .»(وحيديان کاميار، ١٣٧٩: ٧٩) خاقاني در استعاره هاي ترکيبي - تلميحي خود با ادعاي اين هماني ممدوح با شخصيت هاي مورد اشاره ، تلميح را بسيار فشرده کرده است . اين فشردگي ، ذهن را به تکاپو وا ميدارد. وي در ترکيباتي چون

ايجاز

يکي از عوامل زيباييآفريني تلميح ، ايجاز است .

ابهام هنري

عدم ذکر هرگونه قرينه ي لفظي براي ادعاي اين هماني ممدوح با اسم اول ، مثلا احنف يا جمشيد در ترکيبات «احنف سحبان بيان » يا «جمشيد سام عصمت »، باعث ايجاد ابهام هنري در استعاره هاي ترکيبي- تلميحي شده است

تناسب

يکي از ويژگيهاي اغلب استعاره هاي ترکيبي در شعر خاقاني ، کاربرد هنري «تناسب » است . او با چينش متناسب واژگان در ترکيبات استعاري- تلميحي خود، انسجام و تناسبي خاص به اين ترکيبات داده است . دقت خاقاني درجزو جزو عناصر شعريش ، واقعيتي است که گاه موجب شگفتي خواننده ي اهل فن ميشود. براي نمونه ، در ترکيب «زال زمانه داور» (خاقاني ، ١٣٧٥: ٢٧٧و٦٠٣)، علاوه بر تلميح به داستان زال ، با آوردن «زمانه داور» به ارتباط زال با زمان نيز اشاره اي کرده است

اغراق

در استعاره هاي ترکيبي، شاعر با درهم آميختن معمولا دو شخصيت و گاه سه شخصيت (= استعاره هاي چهارجزيي )، شخصيتي جديد را خلق کرده

ترجمه ناپذير بودن

بسياري از پژوهش گران ، شعر را ترجمه ناپذيرميدانند؛ اما به رغم اين مسأله و حتي به فرض رد اين نظر، استعاره هاي ترکيبي خاقاني ترجمه ناپذير به نظرميرسد؛ زيرا مترجم متون ادبي بايد انديشه ها، آداب ، باورها و گاه برخي اشخاص را از زبان مبدأ به عناصر مأنوس و قابل فهم در زبان مقصد برگرداند.

نتيجه گيري

ديوان خاقاني سرشار است از تشبيهات بديع ، کنايات و استعارات دور از ذهن که عموما زاييده ي آگاهي هاي خود شاعر است. حتي گاهي فهم استعارات آن قدر مشکل است که نشان مي دهد ، شاعر در عمق پديده ها نگريسته است . کنايه هايي که در اين مقاله بررسي کرديم ، الزاما کنايه هاي ترکيبي است ، يعني کنايه هايي که که در قالب يک ترکيب ظاهر مي شود . بيش ترين تشبيهاتي که خاقاني به کار برده ، تشبيه مجمل است ، چون هر چه از شاعران اين دوره ، دورتر مي شويم ، فشردگي ساختمان تشبيه بيش تر مي شود و سرانجام به تشبيه بليغ و استعاره مي رسد. اين تشبيهات ترکيبي ، در شعر او بسامد چشم گيري دارد و حتي خاقاني نو آوري هايي در اين قسم داشته است مثلا گاهي مشبه به را با ادات تشبيه آورده است .

منابع و مآخذ

قرآن کريم .

آرتا ، محمد ، کلاهچيان ، فاطمه (1393). تاملي بر جنبه هاي زيبا شناختي و معنايي ساخت هاي مقارن نحوي در قصايد خاقاني ، شماره ٥٩، سال ١٨، بهار.

اردلان جوان (1367)، سيد علي ، تجلي شاعرانه اساطير و روايات تاريخي و مذهبي در اشعار خاقاني ، مشهد ، آستان قدس رضوي.

الأفريقي، جمال الدين محمد بن مکرم بن منظور. (٢٠٠٥). لسان العرب . مراجعه و تدقيق : يوسف البقاعي و ابراهيم شمس الدين و نضال علي، بيروت : مؤسسه الأعلمي للمطبوعات .

الياده ، ميرچا. (١٣٦٨). آيين هاو نمادهاي آشناسازي. ترجمه ي نصراله زنگويي، تهران : آگه .

امير مشهدي ، محمد ، واثق عباسي ، عبدالله ، دهرامي ، مهدي (1389)، فنون ادبي ، سال دوم ، شماره ٢( پياپي ٣) ، پاييز و زمستان.

قیمت: 35,000 تومان پرداخت و دانلود

#نسخه_الکترونیکی_کمک_در_کاهش_تولید_کاغذ_است. #اگر_مالک_یا_ناشر_فایل_هستید، با ثبت نام در سایت محصول را به سبدکاربری خود منتقل و درآمدفروش آن را دریافت نمایید.

برچسب ها: مقاله استعاره هاي تركيب آفريني اشعار خاقاني