اين مقاله صرفا تبديل به Word و مرتب شده تا دانشجويان بتوانند به عنوان منابع از آن به راحتي استفاده كنند و PDF آن در سايت ها موجود مي باشد: كليك كنيد

اثربخشی درمان شناختی- رفتاری و ذهن‌آگاهی بر سلامت روان مصرف‌کنندگان کراک

حسین قمری کیوی، مقصود نادر، حسن سواری، معصومه اسمعیلی

چکیده

سلامت روانی مبحث مهمی در آسیب‌شناسی روان‌شناختی می‌باشد که اهمیت آن در بین گروه‌های آسیب‌پذیر دو چندان است. هدف از پژوهش حاضر مقایسه اثربخشی درمان شناختی - رفتاری و ذهن آگاهی در سلامت روانی مصرف‌كنندگان كراك است. روش پژوهش فعلی آزمایشی و طرح آن از نوع پیش آزمون - پس آزمون گسترش یافته بود. برای این هدف 51  نفر به‌صورت تصادفی انتخاب شدند و سپس در سه گروه 17 نفری (گروه درمان ذهن آگاهی، گروه درمان شناختی رفتاری و گروه کنترل) به‌‌صورت تصادفی جایگزین شدند. ابزار به‌کار رفته در این پژوهش، آزمون تجدیدنظر شده علائم روانی  بود. داده‌ها با استفاده از تحلیل واریانس با اندازه‌های مکرر و آزمون تعقیبی توکی تحلیل شد. نتایج حاصل از تحلیل آماری نشان داد که بین مصرف‌کنندگان کراک درگروه‌های آزمایش و گروه کنترل از لحاظ سلامت روانی، اضطراب و افسردگی تفاوت معنی‌داری وجود دارد. همچنین نتایج آزمون تعقیبی توکی نشان داد که دو روش درمانی شناختی - رفتاری و  ذهن آگاهی از نظر تأثیر بر سلامت روانی، اضطراب و افسردگی تفاوت معنی‌داری ندارند. نتایج تحقیق حاکی از آن است که درمان شناختی - رفتاری و روش ذهن آگاهی در کاهش سلامت روان، افسردگی و اضطراب مصرف‌کنندگان کراک مؤثر است.

واژگان کلیدی: درمان شناختی - رفتاری، درمان ذهن آگاهی، سلامت روان، مصرف‌کنندگان کراک

مقدمه

روش

یافته‌ها

نتیجه‌گیری

فهرست منابع

مقدمه

در حال حاضر درمان اعتیاد، خط اول دفاع در جنگ بر علیه بیماری‌های رفتاری، مانند ایدز و هپاتیت و یکی از مهمترین مشکلات سلامت عمومی در سراسر جهان به‌شمار می‌رود (دالی و مارلات، 2005؛ مارگولین2 و همکاران، 2006). دفتر پیشگیری از جرم و کنترل مواد سازمان ملل، تعداد مصرف‌کنندگان مواد را در بین جمعیت 16-15 ساله سراسر جهان، 200 میلیون نفر (5 درصد کل جمعیت) برآورد کرده است که 16 میلیون نفر (4 درصد) آن، مصرف‌کننده مواد افیونی و 11 میلیون نفر مصرف‌کننده هروئین هستند. در ایران نیز تعداد مصرف‌کنندگان مواد نزدیک به 8/1 تا 3/3 میلیون نفر برآورد شده است. مواد افیونی بیشترین مواد مصرفی در ایران می‌باشند (مکری3، 2002).

یكی از عوارض اعتیاد تأثیر سوء آن بر سلامت روان است. سلامت هیجانی نسبتاً رها شده از نشانه‌های اضطراب و ناتوانی در برقراری روابط سازنده مقابله با خواسته‌ها و محرک‌های تنش‌زای زندگی است (کرسینی4، 1999). مطالعات تجربی متعدد مدارک فزاینده‌ای ارائه می‌کنند، مبنی بر اینکه افراد، آگاهانه یا ناآگاه برای مقابله با حالت درونی منفی به مصرف مواد می‌پردازند (هایز، ماسورا و دمی5، 2006). مصرف مواد یک سازوکار مقابله‌ای کلی است که در موقعیت‌هایی که روش مقابله‌ای مناسبی ندارد یا مورد استفاده قرار نمی‌گیرد، بکار گرفته می‌شود (هان6، 1991).

درمان شناختی - رفتاری رویكردی كوتاه‌مدت و متمركز برای كمك به افراد مبتلا به سوءمصرف مواد است (آذر، 1387). این رویکرد بر پایه مفاهیم و اصول شرطی‌سازی کلاسیک و عامل و نظریه یادگیری اجتماعی قرار دارد (هیجنز و کاتز5، 1998). از این دیدگاه مصرف دارو، رفتاری آموخته شده در نظر گرفته می‌شود که حداقل تا حدودی بوسیله اثرات تقویت‌کننده ناشی از سوءمصرف مواد دوام می‌یابد (هیجنز وکاتز، 1998). عوامل شناختی و موقعیت‌های بیرونی از جمله عوامل بسیار مؤثر در بازگشت به مصرف مواد هستند (برادلی و همکاران، 1989). از جمله ویژگی‌های درمان شناختی- رفتاری در درمان معتادان عبارت از رویکردی کوتاه‌مدت در کنترل مصرف مواد است. معمولا رویکردی سازمان‌یافته، هدفمند و متمرکز بر مسائل خاص آنهاست و این نوع درمان به جهت انعطاف زیاد در اکثر بیماران چه بستری و چه سرپایی قابل اجرا است (آذر، 1387).

یكی از نوآوری‌ها در درمان‌های روان‌شناختی به‌ویژه درمان اعتیاد، تلفیق سنت‌های معنوی شرق، از جمله فنون مراقبه ذهن آگاهی با رفتار درمانی شناختی سنتی است كه از این تلفیق به‌عنوان موج سوم رفتاردرمانی یاد می‌كنند (هایز، 2006). مداخله‌های مبتنی بر ذهن آگاهی در حال حاضر در درمان اختلال سوءمصرف مواد نیز مورد توجه قرار گرفته‌اند (لیچ، باون2 و مارلات، 2005). ذهن آگاهی به‌عنوان یکی از روش‌های اصلی راهبردهای مبتنی بر پذیرش باعث می‌شود که سوءمصرف‌کنندگان به‌جای چالش و پرهیز از افکار و احساسات ناراحت‌کننده ناشی از ترک و یا کاربرد مواد برای تسکین آنها، با برقراری یک سبک ارتباطی متفاوت بدون واکنش و نوعی شیوه جدید پردازش اطلاعات، افکار و احساسات ناراحت‌کننده خود را بدون داوری و ارزیابی بپذیرد و از این راه با حساسیت‌زدائی با آنها کنار بیاید. برخی از پژوهشگران بر این باورند که به‌کارگیری روش‌های ذهن آگاهی به‌علت سازوکارهای نهفته در آن، مانند: پذیرش، افزایش آگاهی، حساسیت‌زدایی، حضور در لحظه، مشاهده‌گری بدون داوری، رویارویی و رهاسازی در تلفیق با فنون رفتار درمانی شناختی سنتی، به علت تأثیر بر این فرایندها، می‌تواند ضمن کاهش علائم و پیامدهای پس از ترک، اثربخشی درمان را افزایش داده و به پیشگیری از بازگشت مصرف مواد کمک کند (وتیکوتیز، مارلات و واکر، 2005، بریسیلین، زاک و مک ماین1، 2002). در واقع سازوکار اصلی ذهن آگاهی را باید خودکنترلی دانست (وتیکوتیز و همکاران، 2005). روش‌های آرامش‌زائی (از جمله ذهن آگاهی) به‌دلیل ایجاد آرامش، احساس لذت‌بخش، احساس خوب بودن و فعال کردن دستگاه عصبی پاراسمپاتیک توانایی کمک به درمان اعتیاد دارند و بررسی‌ها نشان‌دهنده اثربخشی آرامش عضلانی در کنترل برخی عوارض ترک از جمله بی‌خوابی بوده‌اند.

روش

روش این تحقیق آزمایشی و از نوع طرح پیش آزمون و پس آزمون گسترش یافته است. در این روش سلامت روانی و سطوح آن، متغیر وابسته و درمان شناختی - رفتاری و روش پیشگیری از بازگشت مبتنی بر ذهن آگاهی به‌عنوان متغیرهای مستقل در نظر گرفته شده‌اند. جامعه آماری کلیه مردان مصرف‌کننده کراک شهرستان اهواز بوده‌اند که دوره 21 روزه ترک بدون دارو را در خانه‌های اقامتی خودیاری (کمپ) سپری کرده بودند. تعداد جامعه آماری تقریبا 1000 (هزار) نفر می‌باشد. بعد از مراجعه به کمپ‌های موجود در سطح شهرستان اهواز تعداد 51 نفر به‌صورت تصادفی انتخاب و سپس در سه گروه 17 نفری (گروه درمان ذهن آگاهی، گروه درمان شناختی - رفتاری و گروه کنترل) جایگزین شدند. در این پژوهش به‌دلیل احتمال افت آزمودنی‌ها برای هر گروه 17 نفر در نظر گرفته شد (51 = N). در نهایت به‌دلیل اینکه 3 نفر به‌علت مشکلات شخصی در ابتدای شروع درمان در جلسات شرکت نکردند، حذف شدند و نمونه پژوهش به 48 نفر تقلیل یافت. ملاک‌های ورود آزمودنی‌ها به گروه‌ها عبارت بودند از: داشتن سن 18 تا 50 سال، مرد بودن، گذشتن بیش از یک هفته از سم‌زدایی موفقیت‌آمیز (بدون دارو). ملاک‌های خروج عبارت بودند از: ابتلا به اختلال روان‌پریشی جدی، ضد اجتماعی بودن، ناکامی در سم‌زدایی. برای گردآوری داده‌ها از ابزار زیر استفاده شد:

آزمون تجدیدنظر شده علائم روانی:(SCL90-R)  این پرسشنامه برای اولین بار در سال 1973 توسط دروگاتیس4 بر اساس تجارب بالینی و تحلیل‌های روان‌سنجی قبلی به‌صورت فعلی ارائه و معرفی شد. این ابزار یك فهرست علایم روانی خودگزارش‌دهی 90 سؤالی است كه به‌وسیله تحقیقات روان‌سنجی بالینی به‌وجود آمده است و شامل 90 گزینه در مقیاس لیكرت 5 درجه‌ای به‌صورت هیچ، كمی، تاحدی، زیاد و به‌شدت است كه ارزش عددی آن به ترتیب از صفر تا چهار است. این آزمون 9 حیطه روان‌پزشكی شامل شكایات جسمی (12 سؤال با دامنه نمره 48-0)، وسواس فكری و عملی (10 سؤال با دامنه نمره 40-0)،  حساسیت میان فردی (9 سؤال با دامنه نمره 36-0)،  افسردگی (13 سؤال با دامنه نمره 52-0)،  اضطراب (10 سؤال با دامنه نمره 40-0)،  خصومت (6 سؤال با دامنه نمره 24-0)،  ترس مرضی (7 سؤال با دامنه نمره 26-0)، افکار پارانوئیدی (6 سؤال با دامنه نمره 24-0)، روان‌پریشی (10 سؤال با دامنه نمره 40-0)، را مورد بررسی قرار می‌دهد و دارای 7 سئوال اضافی است كه به‌لحاظ روان‌شناختی هیچ حیطه‌ای را بررسی نمی‌كند. نمره كلی كه هر فرد از ابزار می‌تواند اخذ كند، در محدوده 332-0 قرار دارد. ابزار یادشده حالات فرد را در یك هفته پیش مورد ارزیابی قرار می‌دهد. در تحقیق (نانالی 1970، به نقل از ابوالقاسمی، 1384) ضرایب پایائی همه ابعاد این آزمون با استفاده از روش بازآزمائی بین 78/0 تا 90/0گزارش شده است. در تحقیق حاضــر، ضرایب پایایی پرسشنامه سلامت روانی با استفاده از روش آلفای كرونباخ و تنصیف محاسبه شد كه برای کل مقیاس به ترتیب 96/0 و 93/0 است كه بیانگر ضرایب پایایی مطلوب پرسشنامه یادشده می‌باشد.

برای اجرای تحقیق به خانه‌های اقامتی (کمپ‌ها) معتادان شهرستان اهواز مراجعه شد. سپس از میان مددجویان حاضر در این مراکز تعداد 51 نفر به‌صورت تصادفی انتخاب و به همان شیوه در دو گروه آزمایش و یک گروه کنترل (سه گروه 17 نفری) جایگزین شدند. از افراد انتخاب شده درخواست شد یک هفته پس از اتمام مدت 21 روزه اقامت در کمپ به محقق مراجعه کنند تا فرایند تحقیق آغاز شود. در جلسه اول پیش آزمون که شامل آزمون تجدیدنظر شده علائم روانی (SCL90-R) بود برای سایر گروه‌ها اجرا شد. سپس برای گروه اول درمان پیشگیری از بازگشت مبتنی بر ذهن آگاهی (وایتکویت و همکاران، 2005) در 8 جلسه و هر جلسه به مدت یک ساعت و نیم اجرا شد. برای گروه دوم درمان شناختی - رفتاری در 8 ساعت و هر جلسه به مدت یک ساعت و نیم به اجرا درآمد. برای گروه سوم هیچ درمانی اعمال نشد. بعد از اتمام جلسات درمانی، برای هر سه گروه در جلسه آخر، پس آزمون شامل پرسشنامه یادشده اجرا و دو ماه بعد از اتمام آموزش‌ها و انجام پس آزمون پیگیری از سه گروه به‌عمل آمد.  بعد از جمع‌آوری داده‌ها، داده‌های خام با نرم‌افزار اس.پی.اس.اس (نسخه هجده) مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفتند.