فهرست

چکیده 3

مقدمه. 4

بیان مسئله تحقیق.. 5

اهداف تحقیق.. 5

مبانی نظری.. 6

مفهوم مهاجرت.. 6

رویکردها و نگرش‌های مختلف به پدیده مهاجرت.. 7

نگرش اقتصادی.. 7

نگرش اجتماعی.. 7

نظریههای مهاجرت.. 8

1- نظریه تفاوتها 8

2- نظریه مهاجرتی مایکل تودارو. 9

3- نظریه وابستگی مهاجرت.. 9

4- نظریه کارکردگرایی.. 9

5- نظریه جان ترنر. 9

6- نظریه دو بخشی آرتولوییس... 10

7-  نظریه عوامل میانی اورت. اس.لی.. 10

پیشینه تحقیق.. 10

چارچوب مفهومی تحقیق.. 13

ویژگی های جغرافیایی منطقه مورد مطالعه. 14

روش تحقیق.. 17

یافتههای تحقیق.. 18

الف) آمار توصیفی.. 18

- مشخصات کلی.. 18

1-1- فاصله روستا 18

1-2- توزیع فراوانی جنسیت.. 18

1-3- وضعیت تأهل.. 18

1-4-  تعداد فرزند خانوار 19

1-5-  میزان تحصیلات.. 19

1-6-  سن.. 20

1-7-  محل تولد. 20

1-8-  مدت اقامت.. 21

1-9-  عضویت در نهادها و سازمان ها: 21

2- وضعیت اقتصادی.. 22

2-1- نوع مالكيت.. 22

2-2-  نوع شغل.. 22

2-3-  تعداد اعضای شاغل در خانوار 23

2-4- شغل اصلی.. 23

2-5-  سطح درآمد. 23

2-6-  میزان رضایت از درآمد. 24

3- وضعیت اجتماعی.. 24

3-1-  میزان علاقه به کار و زندگی در روستا 24

3-2- دلايل مهاجرت.. 25

3-3-  مقصد مهاجرت.. 25

ب- آمار استنباطی.. 29

نتایج تحلیل مسیر. 29

نتیجه گیری.. 35

منابع. 37

چکیده

پژوهش حاضر با هدف شناسایی عوامل موثر بر گرایش به مهاجرت در روستاهای شهرستان زابل انجام شد. تحقیق توصیفی و از نوع پیمایشی و جامعه مورد مطالعه شامل کلیه روستاییان شهرستان زابل است، که حجم جامعه، 26034 نفر بود. نمونه تحقیق با توجه به فرمول کوکران 170 نفر در هشت روستا شهرستان زابل از طریق نمونه­گیری طبقه­ای با انتساب متناسب انتخاب شدند. ابزار گردآوری اطلاعات پرسشنامه بود که روایی آن توسط متخصصان، کارشناسان و اساتید راهنمای تحقیق تایید شد پایایی آن برای بخش­های مختلف پرسشنامه از طریق محاسبه ضریب آلفای کرونباخ، جاذبه های مقصد (83/0)، دافعه­های مبدا (91/0) و گرایش به مهاجرت (58/0) تایید شد. براساس یافته های تحقیق، مهمترین عوامل دافعه مبدا از نظر پاسخگویان شامل؛ بیکاری مفرط در منطقه (اقتصادی)، طوفان­های شن (طبیعی)، بیکار فرزندان (فرهنگی و اجتماعی) و دسترسی اندک به خدمات بانکی، بهداشتی و آموزشی(اداری و خدماتی) بود. و همچنین در بخش عوامل جاذبه مقصد مهمترین عوامل شامل؛ کسب دستمزد و درآمد بیشتر(اقتصادی)، وجود آب و هوای مطلوب در مقصد(طبیعی)، امکان پیشرفت بیشتر فرزندان در مقصد مهاجرت(فرهنگی اجتماعی) و وجود مدارس و امکانات تحصیلی مناسب در مقصد مهاجرتی(اداری و خدماتی) قرارداشتند. نتایج حاصل از تحلیل مسیر نیز حاکی از آن است که متغیرهای جنسیت (مردان)، وضعیت تاهل و سطح تحصیلات تاثیر مثبت و متغیرهای تعداد فرزندان، وضعیت شغل، عضویت در نهادها، میزان درآمد و مالکیت زمین تاثیر منفی بر ادراک از جاذبه مقصد داشتند. همچنین متغیرهای وضعیت تاهل، سطح تحصیلات و مهاجرت اعضا خانواده تاثیر مثبت و متغیرهای سن، مدت اقامت در روستا، میزان درآمد و مالکیت زمین تاثیر منفی بر ادراک از دافعه مبدأ داشتند. برای تعیین تاثیر مستقیم و غیرمستقیم متغیرهای مستقل مورد مطالعه بر متغیر وابسته گرایش به مهاجرت از روش تحلیل مسیر از طریق محاسبه رگرسیون‌های متوالی استفاده شد. نتایج تحلیل مسیر نشان داد كه بیشترین تأثیر بر گرایش به مهاجرت مربوط به متغیر جاذبه مقصد با میزان تأثیر 463/0+ است. متغیر دافعه مبدا با میزان تأثیر 373/0+، متغیر سطح تحصیلات با تأثیر 691/0+،  متغیر میزان درآمد با اثر 511/0- و در نهایت متغیرهای مالکیت زمین با اثر 363/0-، جنسیت با اثر 308/0+، وضعیت شغل (شاغلان)، با اثر 274/0-، مدت اقامت با اثر 240/0-، وضعیت تاهل (افراد مجرد) با اثر 207/0+، عضویت در نهادها با اثر 150/0-، مهاجرت اعضا خانواده با اثر 93/0+، سن با اثر 072/0-، تعداد فرزندان با اثر 068/0- در رتبه‌های بعدی قرار گرفته‌اند. در پایان با توجه به یافته‌های پژوهش برخی پیشنهادها برای تعدیل مهاجرت گسترده از مناطق روستایی به شهری ارائه شده است

واژگان کلیدی:

مهاجرت روستایی، گرایش به مهاجرت، جاذبه های مقصد، دافعه های مبدأ، شهرستان زابل

مقدمه

حرکت، جابه­جایی و مهاجرت انسان­ها از یک نقطه سکونتگاهی به نقطه­ی دیگر تاریخی برابر با عمر بشر دارد. به گونه­ای که انسان­های اولیه حرکت را فرصتی جهت به دست آوردن آذوقه و نیازمندی­های حیاتی خویش می­دانستند. به عبارت دیگر تلاش برای ادامه بقا و جستجوی شرایط زیست مساعدتر؛ بشر را وادار به ترک زادگاه خود و مهاجرت به سمت مناطقی می­نمود که از شرایط محیطی و اقتصادی- اجتماعی بهتری جهت گذران زندگی و رفع نیاز­های حیاتی وی برخوردار بودند (شمس­الدینی و همکاران، 1389، 76). در سراسر جهان به ویژه پس از جنگ جهانی دوم، مهاجرت­های روستایی به عنوان پدیده­ای نابهنجار جمعیتی در عرصه­ی ملی و بین المللی مطرح بود. اگرچه شیوع این پدیده در ابتدا طبیعی و معمولی به نظر می­رسید، منتها بعد از گذشت چند دهه به دنبال آثار و پیامدهای نامطلوب آن در کشورهای درحال توسعه، غیرطبیعی تلقی شد. ضعف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مناطق روستایی سبب گردید تا روستاییان برای کسب فرصت­های بهتر زندگی به مناطق شهری مهاجرت کنند(طاهرخانی، 1380، 68). کشور ما نیز جدا از این جریان­ها و تحولات جمعیتی و تکنولوژیکی دنیا نبوده و در بسیاری از مسایل اقتصادی و اجتماعی از جمله مهاجرت­های روستایی ویژگی­های مشترکی را با اکثر کشورهای درحال توسعه دنیا نشان می­دهد. با این حال، به دلیل تفاوت­های تاریخی، قومی و فرهنگی کشور ایران و نیز اختصاصات طبیعی و انسانی هر منطقه از کشور، تفاوت­های معنی­داری از لحاظ شکلی و محتوایی در پدیده مهاجرت روستایی مشاهده می­شود که بررسی و تحلیل آن به منظور بهره­گیری در برنامه­ریزی­های روستایی و آمایش سرزمین ضروری به نظر می‌رسد (جلالیان و یگانه، 1386، 90-89).

بیان مسئله تحقیق

در کشورهای در حال توسعه و از جمله ایران، مهاجرت از روستا به شهر در زمره مهمترین مسائل اجتماعی و اقتصادی به شمار می آید. این مهاجران هم در مبدأ و هم در مقصد مسائل و مشکلاتی از جمله؛ بروز نابسامانی های متعدد ناشی از فشار بر منابع و امکانات محدود جوامع شهری، بیکاری و کم کاری، کمبود فضای زیستی و آموزشی، آلودگی هوا و محیط زیست، سالخوردگی و زنانه شدن نیروی کار کشاورزی، تخلیه روستاها و غیره را به وجود می­آورند. طبق نظریه گزینشی بودن مهاجرت، در اولین فرصت، بعضی از افراد مهاجرت را بر می­گزینند و بعضی ماندن را، این امر بر حسب تصادف نیست.

      این مطالعه با هدف شناخت چگونگی تأثیر جاذبه­های مقصد و دافعه­های مبدأ مانند عوامل اقتصادی، طبیعی، فرهنگی- اجتماعی و اداری و همچنین تاثیر متغیرهایی چون سطح تحصیلات، میزان درآمد، مالکیت زمین، جنسیت، وضعیت شغل، مدت اقامت، وضعیت تاهل، عضویت در نهادها، مهاجرت اعضا خانواده، سن و تعداد فرزندان بر تصمیم روستاییان به مهاجرت طراحی شده است. که میزان تأثیر هر یک از عوامل در تصمیم روستاییان به مهاجرت ارزیابی می­گردد.

اهداف تحقیق

هدف کلی: تحلیل عوامل موثر بر گرایش به مهاجرت در بین روستاییان شهرستان زابل

هدف­های اختصاصی:

شناخت تأثیر جاذبه­های مقصد و دافعه­های مبدإ بر گرایش به مهاجرت در بین روستاییان شهرستان زابل

شناخت تأثیر ویژگی های اجتماعی اقتصادی افراد بر گرایش به مهاجرت

شناخت تأثیر ویژگی های اجتماعی اقتصادی افراد بر جاذبه های مقصد و دافعه های مبدإ

مبانی نظری

مفهوم مهاجرت

مهاجرت در لغت‌نامه جمعيت‌شناسي سازمان ملل چنين تعريف شده است: مهاجرت شكلي از تحرك جغرافيايي يا تحرك مكاني جمعيت است كه بين دو واحد جغرافيايي صورت مي‌گيرد اين تحرك جغرافيايي، تغيير اقامتگاه از مبدأ يا محل حركت به مقصد يا محل ورود است. اين گونه مهاجرت‌ها را مهاجرت دائم گويند و بايد آن را از اشكال ديگر حركات جمعيت كه متضمن تغيير دائمي محل اقامت نيستند، تفكيك كرد.

رویکردها و نگرش‌های مختلف به پدیده مهاجرت

مهاجرت تاريخي به بلنداي زندگي اجتماعي بشر دارد كه افراد براي دستيابي به فرصت­ها و شرايط بهتر يا فرار از مخاطرات و تهديد­هاي طبيعي و انساني اقدام به مهاجرت مي نمايند براي تبيين مهاجرت ( علل و پيامد هاي آن در مبدا و مقصد) صاحب نظران از زواياي گوناگون به اين پديده نگاه كرده اند:

نگرش اقتصادی

از نظر اقتصادي، مهاجرت­ها اعم از مهاجرت داخلي و مهاجرت­هاي بين المللي، مكانيزمي براي بازتوزيع نيروي­كار است اين نگرش از آدام اسميت تا هاريس و تودارو ادامه دارد و مهاجرت را تابع قانون عرضه و تقاضاي اقتصادي مي­دانستند.

نگرش اجتماعی

شبكه اجتماعي موثر بر مهاجرت، سرمايه اجتماعي و مهاجرت، مهاجرت­هاي تبعي و فاميلي، گروه­هاي اقليت و مهاجرت در اين دسته­ بندي جاي مي­گيرند  اگرچه عوامل اقتصادي در مهاجرت­ها اهميت بسيار بالايي دارند، اما هميشه نمي توان مهاجرت را به عوامل اقتصادي تقليل داد: در مواردي مهاجرت­ها براي دوري جستن از شرايط و اوضاع و احوال تهديدكننده حيات انساني صورت مي­گيرد و در مواردي نيز براي سكونت در نقاط خوش آب و هوا يا زندگي در بين جامعه، قوم يا فرهنگ خودي انجام مي شود كه نه تنها ممکن است انگيزه­هاي اقتصادي نداشته باشد بلكه حتي در جهت عكس آن جريان يابد ( همان منبع، 88).

نظریه­های مهاجرت

1- نظریه تفاوت­ها

این نظریه که به تئوری دفع و جذب و یا رانش و کشش معروف است، مبنای حرکت و جابجایی و مهاجرت را بر روی اندیشه توسعه­ی ناهماهنگ شهر و روستا و تضاد میان این دو بخش قرار می­دهد و معتقد است که به علت محدودیت­های روستایی از یک طرف و برتریهای شهری از سوی دیگر، مهاجرت و جابجایی نیروی انسانی شکل می­گیرد، و تا زمانی که این دو به توازن نرسد، این روند ادامه خواهد یافت ( ابراهیم­زاده، 1385، 159).

2- نظریه مهاجرتی مایکل تودارو

 مایکل تودارو در این نظریه تلاش کرده است تا مهاجرت شدت یافته از روستا به شهر را با بیکاری رو به رشد شهری توضیح دهد. فرضیه آغازین وی این است که مهاجرت عمدتا پدیده­ای اقتصادی است و با بیکاری، تصمیم به مهاجرت منطقی است.

پیشینه تحقیق

عفتی(1382)، در تحقیقی تحت عنوان؛ زنان روستایی و مهاجرتهای فصلی مردان (با تأکید بر پیامدهای اجتماعی، فرهنگی)، به این نتیجه رسیده­اند: با مهاجرت مرد خانوار و اقامت چند ماهه­ی وی در شهر، اکثر وظایف مربوط به وی در مدیریت خانه و همچنین فعالیت­های خارج از خانه بر دوش زن خانوار سنگینی می­کند. به مرور زمان این مسئله موجب به هم ریختگی تقسیم کار جنسیتی در روستا و همچنین تغییر در نقش­های جنسیتی خانوار می­گردد. در این بین خانوارهایی بیشتر تأثیرپذیرند که هسته­ای بوده، از حمایت روابط سنتی حاکم بر خانوارهای گسترده بی­نصیب هستند.

چارچوب مفهومی تحقیق

در انجام پژوهش حاضر، عوامل مؤثر بر گرایش روستاییان به مهاجرت در شهرستان زابل بررسی می­شود. که برای این منظور تأثیر متغیرها بر جاذبه­های مقصد و دافعه­های مبدإ در بین روستاییان شهرستان زابل بررسی می­شود. و تأثیر جاذبه­ها و دافعه­ها بر روی گرایش روستاییان به مهاجرت بررسی می­شود. بر این اساس، مدل مفهومی پژوهش حاضر در زیر ارائه می­شود. که بر اساس آن متغیرهای زمینه­ای سن، تعداد فرزندان، مهاجرت اعضا خانواده، جنسیت، وضعیت تاهل، سطح تحصیلات، مدت اقامت، مالکیت زمین، وضعیت شغل، میزان درآمد، عضویت در نهادها و مالکیت زمین می­باشد، که با توجه به جاذبه­های مقصد ( عوامل اقتصادی، طبیعی، عوامل فرهنگی-اجتماعی و عوامل اداری و خدماتی) و دافعه های مبدا ( عوامل اقتصادی، طبیعی، عوامل فرهنگی-اجتماعی و عوامل اداری و خدماتی) تاثیر آنها را بر متغیر وابسته یعنی گرایش به مهاجرت را ارزیابی می­کنیم.

ویژگی های جغرافیایی منطقه مورد مطالعه

منطقه سیستان بین 29 تا 32 درجه عرض شمالی و 60 تا 64 درجه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار دارد. از شمال و مشرق به افغانستان  و از جنوب به شهرستان زاهدان و از غرب و شمال غربی به کویر لوت و شهرستان بیرجند محدود است. سیستان جلگه­ای است وسیع و هموار و به مساحت 8117 کیلومتر مربع که از سطح دریا 487 متر ارتفاع دارد. تنها برجستگی این منطقه کوهی است به نام کوه خواجه که در انتهای باختری دریاچه هامون و حدود 30 کیلومتری غرب شهر زابل واقع شده است. ارتفاع این کوه حدود 900 متر است و در مواقع طغیان رودخانه هیرمند آب تمام اطراف آن را فرا می­گیرد.

روش تحقیق

روش تحقیق در این مطالعه از نوع توصیفی- تحلیلی مبتنی بر پیمایش پرسشنامه­ای است. جامعه آماری تحقیق شامل کلیه روستاییان شهرستان زابل به تعداد 26034 می­باشد. از طریق فرمول کوکران حجم نمونه 170 تعیین گردید که نمونه­ها به صورت طبقه­ای از بین روستاییان، روستاهای مختلف انتخاب شدند. به این ترتیب از بین روستاهای شهرستان زابل هشت روستا انتخاب شدند، که نمونه­ها از این روستاها انتخاب و پرسشنامه­ها بین آنها توزیع گردید. ابزار اندازه­گیری متغیرها و سازه­های تحقیق پرسشنامه­ای بود که گویه­های به کار برده شده در آن از بررسی ادبیات پیشین در مورد عوامل موثر بر گرایش به مهاجرت برگزیده شده بود.

یافته­های تحقیق

الف) آمار توصیفی

- مشخصات کلی

1-1- فاصله روستا

براساس اطلاعات بدست آمده مندرج در جدول 1 میانگین فاصله روستاهای مورد مطالعه تا نزدیکترین شهر 31/22 کیلومتر است. فاصله نزدیکترین روستا تا شهر 10 کیلومتر و فاصله دورترین روستا تا شهر 40 کیلومتر است. بر اساس اطلاعات جمع آوری شده میانگین تعداد فرزندان 91/3 نفر است و همچنین میانگین سن، مدت اقامت و تعداد افراد شاغل خانوار به ترتیب، 75/37 سال، 1/33 سال و 58/1 نفر می­باشد.

جدول(1) فاصله روستاها، فراوانی فرزندان، سن، مدت اقامت، تعداد افراد شاغل

1-6-  سن

 براساس اطلاعات بدست آمده در جدول 6، میانگین سنی پاسخگویان 75/37 سال بود که بیشترین آن یعنی 76/41 درصد در گروه سنی 30 سال و کمتر قرار داشتند.کمترین سن پاسخگویان 16 سال و بالاترین سن پاسخگویان 84 سال بود.

1-7-  محل تولد

 جدول 7، پاسخگویان را از جهت محل تولد آن در داخل روستا یا بیرون روستا متولد شده­اند نشان می­دهد که 136 نفر (80 درصد) پاسخگویان در داخل روستا و 34 نفر(20 درصد) پاسخگویان خارج روستا متولد شده­اند.

جدول (7) فراوانی پاسخگویان براساس محل تولد

همان‏طور كه جدول (22) نشان می‌دهد (ستون مجموع اثرات)، بیش‏ترین تأثیر بر گرایش به مهاجرت مربوط به متغیر مستقل سطح تحصیلات (691/0) است. متغیر مستقل میزان درآمد با میزان تأثیر كل 5118/0 در جایگاه دوم قرار دارد. بعد از آن، متغیر متغیر مستقل جاذبه­های مقصد می­باشد که تأثیر كل آن 463/0 بوده است. سپس متغیر دافعه­های مبدا با اثر کل 373/0 قرار دارد. و پس از آن، متغیرهای مالکیت زمین، جنسیت (مردان)، وضعیت شغل(شاغلان)،مدت اقامت، وضعیت تاهل (مجرد) و عضویت در نهادها به ترتیب با مقادیر بتا: 3638/0، 308/0، 2740/0، 240/0، 2077/0 و 1500/0 رتبه های بعد را به خود اختصاص داده­اند. و در نهایت متغیرهای مهاجرت اعضا خانواده، سن و تعداد فرزندان به ترتیب با مقادیر بتا 093/0، 072/0- و 0685/0- سه رتبه آخر را به خود اختصاص داده‌اند.

این تحقیق به بررسی  تاثیر عوامل مختلف در گرایش به مهاجرت در بین روستاییان پرداخته است. به این منظور روستاهای شهرستان زابل انتخاب شد و اطلاعات از خانوارهای روستایی گردآوری گردید. براساس یافته های تحقیق، مهمترین عوامل دافعه مبدا از نظر پاسخگویان شامل؛ بیکاری مفرط در منطقه ( اقتصادی)، طوفان­های شن ( طبیعی)، بیکار فرزندان ( فرهنگی و اجتماعی) و دسترسی اندک به خدمات بانکی، بهداشتی و آموزشی ( اداری و خدماتی) بود.

پیشنهادها:

با توجه یافته­ها پژوهش و یافته­های گرایش به مهاجرت، که اولویت بندی گویه­ها نشان داد که با شرایط کنونی بیشتر پاسخگویان اذهان داشته­اند که به خاطر نبود درآمد، گرایش به مهاجرت دارند و اگر بتوانند در روستای خود کسب درآمد برای امرار معاش خود داشته باشند هرگز زادگاه خود را ترک نمی­کنند. با توجه به یافته­های این پژوهش، مسولین اگر بتوانند با توجه به شرایط کنونی منطقه در مناطق روستایی ایجاد مشاغل برای افراد روستا کنن یا بتوانند با توجه به همسایگی با کشور افغانستان آب مورد نیاز روستاییان برای کشاورزی را فراهم کنند، می­توان از مهاجرت روستاییان جلوگیری کرد حتی می­توان در جهت مهاجرت معکوس روستاییان گام مهمی برداشت. با توجه به یافته های این تحقیق  راهکارهای زیر را به عنوان پیشنهاد برای جلوگیری از مهاجرت روستاییان داده شده است:

منابع

1. ابراهیم زاده، ع. . مهاجرت و شهرنشینی: علل و پیامدها. علوم سیاسی: اطلاعات سیاسی- اقتصادی. شماره 233 و 234، صص 171-158.
2. اصلانی، م. (1385). بررسی روند مهاجرت در جمهوری اسلامی ایران طی سه دهه اخیر و تاثیر آن بر امنیت ملی( با تاکید بر مهاجرت داخلی به تهران). فصلنامه جمعیت شماره 55 و56، صص 82-45.
3. پاپلی یزدی، م؛ و ابراهیمی، م. (1391). نظریات توسعه روستایی. انتشارات سمت. تهران. ص 155.
4. پناهی، ل؛ و پیشرو، ح. (1390). بررسی عوامل موثر بر مهاجرت جوانان روستایی به شهر، مطالعه موردی: روستاهای بخش مرکزی شهرستان مرودشت. فصلنامه برنامه ریزی منطقه ای. سال اول، شماره 2، صص51-41.
5. Gimba, Z., & Kumshe, M. G. (2001). Causes and effects of rural-urban migration in Borno State: A Case Study of Maiduguri Metropolis. Asian J. Bus. Manage. Sci, 1: 168-172.
6. Okhankhuele, O. T., & Opafunso, O. Z. (2013). Causes and Consequences of Rural-Urban Migration Nigeria: A Case Study of Ogun Waterside Local Government Area of Ogun State, Nigeria. British Journal of Arts & Social Sciences, 16(2): 185-194
7. Herrmann, M., & Svarin, D. (2009). Environmental pressures and rural-urban migration: The case of Bangladeshpp1-28.