چکیده
پژوهش حاضر با هدف بررسی تربیت اخلاقی کودکان با تأکید بر دیدگاه امام علی (ع) مورد بررسی قرار گرفت در این تحقیق ضمن ارائه تعریف مختصری از اخلاق و برداشتهای امام علی (ع) به بررسی مبانی، اصول، روش، هدف و همچنین بررسی صلاحیت حرفهای معلم برای تربیت اخلاقی کودک پرداخته‌شده است. این تحقیق از جنس اسنادی است؛ روش تجزیه تحلیل اطلاعات تحلیل محتوا و نیز استنتاجی، روش گردآوری اطلاعات از روش کتابخانهای با استناد به پایاننامهها، و سایتهای اینترنتی و کتب مذهبی از جمله : نهجالبلاغه، قرآن و متون اسلامی است. نتایج این تحقیق نشان میدهد که در مبانی تربیت اخلاقی کودکان به پرهیزگاری، اعمال عبادی، نظم حسابرسی، آزادگی، دادگری و ظلمستیزی، زهدورزی و زخاف فریبای دنیا، عمل صالح و خدمت به خلق، تعقل و تفکر در امور و دانشاندوزی در اصول تربیت اخلاقی به شرایط محیط انسان، عزت، تعقل، تداوم در عمل، تذکر، فضل و عدل در روش تربیت اخلاقی به زمینهسازی، معاشرت و مجالست، الگوسازی، احترام گذاشتن، تعافل، تزکیه و تهذیب نفس، تمرین، تکرار و عادت دادن، محاسبه، موعظه، عبرتآموزی، عفو مبالغه، مبالغه در تشویق و توبه در اهداف تربیت اخلاقی تقوا، قناعت، سماجت و پرورش روح عدالتخواهی و همچنین در تعیین صلاحیت معلم برای تربیت اخلاقی اخلاص در نيت و عمل، تقيد به عمل صالح حسن خلق و فروتني، علو همت و عفت نفس، عالم به مقتضيات زمان، توجه به مسئولیت و ايجاد زمينه براي شکوفایی و رشد تفکر و تعقل و معنويت در متربيان مورد توجه قرار گیرد.
کلمات کلیدی: تربیت، تربیت اخلاقی، کودک..
فهرست مطالب
Contents
کلیات تحقیق.. 10
مقدمه. 11
بیان مسئله. 12
ضرورت و اهمیت تحقیق.. 13
هدف اصلی: 15
اهداف فرعی: 15
تعریف اصطلاحات... 15
تربیت.. 15
اخلاق. 15
تربیت اخلاقی.. 16
کودک.. 16
اخلاق. .16
تربیت اخلاقی.. 16
برسی ادبیات و پیشینه تحقیق.. 17
مبانی نظری و پیشینه تحقیق.. 17
مقدمه. 18
1-2-آشنایی با مفاهیم.. 18
1-1-2-مفهوم اصل. 18
برخی از ویژگی اصول. 19
2-1-2- مفهوم روش... 19
مفهوم تربیت... 20
تربیت از دیدگاه امام علی(ع). 22
مفهوم اخلاق.. 24
اخلاق از دیدگاه امام علی (ع). 26
اخلاق در نهجالبلاغه. 28
اخلاق در اندیشه علوی.. 29
ساختار اخلاقی و تربیتی نهجالبلاغه. 30
الف: اخلاق فردی.. 32
ب: اخلاق اجتماعی.. 34
تربیت اخلاقی.. 37
تربیت اخلاقی از دیدگاه امام علی (ع). 38
خودسازی و دگرسازی.. 39
انسان کامل.. 40
توجه به ارزش‌ها و فضیلت‌ها 40
پرهیز از دنیاپرستی.. 40
بصیرت و آگاهی.. 41
گام در مسیر هدایت... 41
مناجات‌های شبانه. 42
ترس از خدا 42
پرهیزگاری.. 43
استفاده از فرصت... 43
رابطه‌های خدایی.. 43
محبوب‌ترین بندگان.. 44
یاد خدا و آخرت... 44
حسابرسی اعمال.. 44
کامل و ایده آل.. 45
بهای انسان.. 45
آثار تقوا در انسان.. 46
پیشینه تحقیق.. 46
جمعبندی پیشینه. 55
روش تحقیق.. 57
مقدمه. 58
3-2 نوع تحقیق.. 58
3-4 روش تحقیق.. 58
3-5 گردآوری اطلاعات... 58
3-6 ابزار تحقیق: 58
3-7 طبقه‌بندی اطلاعات... 59
3-8 استنباط اصول و روشها 59
تحلیل و استنتاج اطلاعات گردآوری شده. 59
تجزیه‌وتحلیل.. 60
مقدمه. 61
مبانی تربیت اخلاقی کودکان از دیدگاه امام علی (ع). 61
1-پرهیزگاری یا تقوا 62
2-اعمال عبادی.. 62
3-نظم و حساب بررسی امور. 62
4-ازادگی، دادگری و ظلم ستیزی.. 63
5-زهدورزی و اعراض از زخارف فریبای دنیا 68
6-عمل صالح و خدمت به خلق.. 63
7-دانش اندوزی توأم با عمل. 63
سؤال دوم اصول تربیت اخلاقی کودکان از دیدگاه امام علی چیست؟. 64
1-اصل اصلاح شرایط محیطی کودکان. 64
2-اصل عزّت.. 65
3-اصل تعقل. 67
4-اصل تداوم در عمل. 67
5-اصل تذکر. 68
6-اصل فضل.. 76
7-اصل عدل. 70
سوال سوم: هدف تربیت اخلاقی کودکان از دیدگاه امام علی (ع) چیست؟ 71
تقوا 71
حکمت.. 72
عبادت.. 73
سماحت.. 74
قناعت.. 74
پرورش روح عدالت خواهی.. 75
سوال چهارم :روش تربیت اخلاقی کودکان از دیدگاه امام علی (ع) چیست؟ 76
1-زمینه سازی.. 77
2-معاشرت و مجالست.. 78
3-الگوسازی.. 79
4-احترام گذاشتن.. ……................81
5-تعافل....................................................................................................................................................................................82
6-تزکیه یا تهذیب نفس.......................................................................................................................................................83
7-تمرین، تکرار وعادت دادن..........................................................................................................................................84
8-محاسبه.............................................................................................................................................................................84
9-موعظه.................................................................................................................................................................................85
10-عبرت آموزی............................................................................................................................................................86
11-عفو و مبالغه....................................................................................................................................................................88
12-مبالغه در تشویق............................................................................................................................................................89
13-توبه...................................................................................................................................................................................90
شرايط احراز صلاحیت مربيگري و معلمي برای تربیت اخلاقی کودکان از دیدگاه امام علی(ع): 92
ویژگیهای صلاحیت حرفهای يک معلم برای تربیت کودکان از دیدگاه امام علی(ع) 93
بحث و نتیجهگیری.. 98
سؤال اول.. 99
سؤال دوم. 100
سؤال سوم. 103
سؤال چهارم. 103
سؤال پنجم.. 109
محدودیت: 109
پیشنهادها 109
منابع و مأخذ..........................................................................................................................................................................111
فصل اول:
کلیات تحقیق
مقدمه
انسان امروزه به دلیل دوری از معنویات، مسائل ارزشی و اخلاقی با مشکلات زیادی مواجه شده است . قتل وقارت و جنگ، اعتیاد و فحشا و فساد که هرروزه در اقصی نقاط دنیا از طریق رسانهها شاهد آن هستیم، همگی ناشی از بی‌توجهی و بی‌تفاوتی به ارزشهای اخلاقی و کم‌رنگ شدن آن در تربیت نسل جدید است. و یکی از مهم‌ترین دلایل این معضلات عدم پرداختن متفکرین و اندیشمندان تعلیم تربیت جهان به مسائل ارزشی و اخلاقی است.
بنابراین پژوهش در تربیت اخلاقی از ضرورتهای عصر حاضر به شمار میرود و لذا در این تحقیق به برسی مبانی، اصول، هدف، روش‌های تربیت اخلاقی کودکان و صلاحیت‌های حرفه معلمی جهت تربیت کودکان در دیدگاه امام علی(ع) او که مظهر فضایل و کمالات وبرترین مربی بعد از پیامبر (ص) بوده است، پرداختهایم و بر اساس اهداف تحقیق که عبارت‌اند از: ارائه طرح منسجمی از تربیت اخلاقی کودکان از دیدگاه حضرت و ایجاد زمینه جهت تفکر و بازاندیشی در امر پرورش اخلاق کودکان در جامعه و گردآوری دیدگاههای امام علی (ع) درباره اصول و روش‌های تربیت اخلاقی و صلاحیت‌های حرفه معلمی جهت تربیت کودکان.
روش این پژوهش توصیفی و تحلیلی بوده و شیوه استخراج یافتهها نیز بر اساس توصیف و مطالعه متون نهجالبلاغه، شروح نهجالبلاغه، احادیث مربوط به حضرت بوده است و شیوه استنتاج، تحلیل مفهومی و استنباط و تفسیر است، همچنین از نتایج تحقیق میتوان به نکات ذیل اشاره نمود. مبانی تربیت اخلاقی از منظر امیر المومنین شامل: اعمال عبادى، آزادگى، دادگرى و ظلمستیزی، زهد ورزی و اعراض از زخارف فریباى دنیا، عمل صالح و خدمت به خلق، تعقل و تفکر در امور، دانشاندوزی توأم با عمل، اصول تربیت اخلاقی کودکان از منظر امام علی(ع) شامل: اصلاح شرایط محیط انسان، عزت، تعقل، تداوم در عمل، تذکر، فضل و عدل است. و نیز روش‌های تربیت اخلاقی از دیدگاه ایشان عبارت‌اند از: زمینهسازی، الگوسازی، معاشرت و مجالست، احترام گذاشتن، تغافل، تزکیه، و تهذیب نفس، تکرار و تمرین و عادت محاسبه نفس، موعظه، عبرتآموزی، عفو، توبه، مبالغه در تشویق و تنبیه و مجازات است.
امیدوارم که با انجام این تحقیق گامی هرچند کوچک در جهت آشنایی با دیدگاههای تربیت اخلافی کودکان از دیدگاه امام علی (ع) را فراهم آورده باشم.
بیان مسئله
همان‌طور که میدانیم دوران کودکی دوران تقسیم شاکله و تکوین شخصیت انسانی است و از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. به همین علت است که گفته‌اند: کودک در پنج‌سالگی، نسخه کوچک شخص جوانی است که بعداً خواهد بود. در این دوره باید با رعایت اصول تعلیم و تربیت و سازگارهای مناسب، بهره‌گیری از روش‌های دموکراتیک و پرهیز از برخوردهای قهری و تکیه‌بر ارزشهای انسانی و ملاک‌های عاطفی به پرورش و رشد مهارت‌ها و استعدادهای کودکان و نوباوگان اقدام کرد. در آموزههای به یادگار مانده از پیشوایان معصوم آمده است که به فرزندانتان نماز، شنا، تیراندازی و سروده‌های عبدی را بیاموزید (اسلامی، 1379).
همان‌طور که بیان شد از دید اسلام اهمیت دوران کودکی به حدی است که تمامی پیشوایان دینی در آموزههای خود به این دوران توجه خاصی داشتهاند.یکی از اصولی که در دوران کودکی باید به آن توجه شود مسئله تربیت کودک است کودک تنها در پرتوی تربیت صحیح است که به عنوان موجودی هدفمند و اندیشهورز به اهداف و آرمانهای خود دست مییابد و قله رفیع سعادت مطلوب خویش را فتح مینماید از این رهگذر برای انسان مسلمان تربیت اسلامی ضرورتی مضاعف دارد زیرا انسانی که گردنبند مروارید دانه دین و بندگی خالق متعال را برگردن آویخته جز در پرتو تربیت صحیح اسلام به مدال افتخار عبودیت و تسلیم نائل نمیآید، از سویی دیگر چنین انسان مسلمانی برای پیمودن راه سعادت و بندگی احتیاج به الگوهای مطمئن عملی دارد تا با نصب العین قرار دادن دیدگاهها و سیره عملی آنان،هم راه صحیح بندگی و سعادت را بپیمایند و هم در این وادی سریع‌تر گام نهد و سریع‌تر به مقصد نائل آید،ازاین‌رو معصومین(علیهم‌السلام) که از گوهر عصمت و مصونیت از خطا و اشتباه برخوردارند، بهترین و مطمئن‌ترین الگوهای تربیتی بوده و ارائه دیدگاهها و کشف و عرضه سیره تربیتی آنان یک ضرورت انکارناپذیر برای پویندگان عرضه تعلم و تربیت اسلامی است تربیت اسلامی که خود شامل چندین نوع است از قبیل تربیت اخلاقی، روانی، دینی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی که بین آن‌ها تربیت اخلاقی از جایگاه والایی و ضروری برخوردار است.
در این میان، ارائه دیدگاهها و سیره تربیتی امام علی (ع) که خود«ابا الائمه» و سرسلسله جانشینان به حق نبوی و سرآغاز تجلیگاه امامت معصومین(علیم السلام) و نخستین تشکیل دهنده حکومت اسلامی علوی است،بر ضرورت این کار میافزاید. تعلیم و تربیت اهمیت شگفتانگیز در زندگی انسان دارد. شکوفایی استعدادها و ارزشهای والا مبتنی بر تعلیم و تربیت است و انسان شدن انسان و وصولش به کمال نهایی همه مرهون تعلیم و تربیت صحیح است.انسان نه تنها تربیتپذیر است بلکه تنها مخلوقی است که به تعلیم و تربیت نیازمند است و اگر این فرصت را از دست دهد، چیز ارزندهای را برای همیشه از دست خواهد داد. تعلیم و تربیت میتواند به رشد و ارتقای جسمی و روحانی انسان یاری کند و نیازهای فردی و اجتماعی، اقتصادی و ... انسان را تأمین کند. به عبارتی تمام امور زندگی بشر با امر تعلیم و تربیت ارتباط دارد. از نظر اسلام کسی که از تعلیم و تربیت بیبهره است همچون کسی است که در بیابان خشکی سرگردان و متحیّر است و نمیداند از کدام راه برود تا به سرمنزل مقصود برسد در تعالیم اسلامی عالیترین نوع توجه در مورد کودک سفارش شده است. همچنین مجاهدت و تلاش پدر و مادر و مربیان در راه تربیت و حسن اداره زندگی و ایجاد رفاه و حضرت علی (ع) میفرمایند: « بهترین میراث از پدران برای فرزندان، ادب و تربیت نیکو است».
ضرورت است تربیت اخلاقی کودکان با مبانی و ارزشهای فرهنگی و اجتماعی جامعه باشد و از آنجا که جامعه ما جامعه اسلامی و پرورش مذهب شیعه است لازم است تربیت اخلاقی با فرهنگ اسلامی و شیعه هم ایستا باشد. مسئله این است باید بدانیم مؤلفه تربیت اخلاقی برای تربیت اخلاقی کودک کدام است؟