چكيده
طي دهه‌هاي اخير، تغييرات بسياري در محتواي كتابهاي درسي صورت گرفته است. كتابهاي درسي جزء اسناد برنامه درسي هستند كه در مركز توجه سياست‌گذاران بوده به عنوان رسانه‌اي براي گسترش ارزش‌هاي فرهنگي، تربيتي و ايدئولوژي هر كشوري به شهروندان آن مورد استفاده قرار مي‌گيرد. مسئله‌اي كه حائز اهميت است، رويكرد تربيتي و فرهنگي است كه همواره از موضوعات درگير كننده در تدوين كتابهاي درسي بوده است. در اين مقاله هدف بر آن است كه ميزان توجه به رويكرد تربيتي و فرهنگي در تدوين محتواي كتابهاي درسي را مورد بررسي قرار دهيم. در تحقيق حاضر كه از نوع كاربردي مي‌باشد، با تلفيق ديدگاه‌ها براي تحليل رويكرد تربيتي و فرهنگي در كتاب‌هاي درسي از روش توصيفي بهره جسته است كه ابتدا به تحركات فرهنگي در ايران پرداخته و سپس با اهداف تربيتي بحث را ادامه مي‌دهيم تا به نتيجه‌اي مطلوب از نقش فرهنگ و تربيت در تدوين محتواي كتاب‌ها، برسيم.
كليدواژه: تربيت و فرهنگ، محتواي كتابها، آموزش و پروش، كتاب درسي، تحليل محتوا


مقدمه
تربيت به معناي رشد و نمو و حركت هر شي به سمت هدف و غايتي است كه آن شي كمال خود را باز مي‌يابد. تربیت پیش از تعلیم انسان را به حرکت در می‌آورد. اگر تربیت نباشد، بصیرت انسان به کمک او نمی‌آید. انسان مسلمان بايستي در بعد تربيت، دانش و عمل كار كند. پرورش دادن و تربيت كردن هر موجودي احتياج به چند عامل دارد. اول ماده‌ي مساعد و مناسب تربيت، دوم تربيت‌كننده است. زيرا هيچ چيز بدون يك تربيت‌كننده و مربي نمي‌تواند مراحل رشد و نمو لازم را طي مي‌كند. سوم، شرايط تربيت است كه آن غير از استعداد و مربي است. نقش تعليم و تربيت چون نقش جنگ با كفر براي جامعه، حياتي است من به شما فرهنگيان عزيز مي‌گويم كه مسأله فرهنگ و تعليم و تربيت مسأله‌اي اول در نظام ماست، در بلندمدت هيچ چيز اندازه‌ي تعليم و تربيت اهميت ندارد (بانكي‌پورفرد و قماشچي، 1385، صص 53-70).
کتاب درسي يکي از مهم ترين عناصر برنامه درسي است و از طريق آن دانش، مهارت‌ها و نگرش‌هاي مصوب در راهنماي برنامه درسي به مخاطبان مورد نظر منتقل مي‌شود. کتاب درسي حاصل يک طرح و نقشه يادگيري است. اين طرح و نقشه معمولا راهنماي برنامه درسي است که در آن اهداف، رئوس محتوا و معيارهاي انتخاب و سازماندهي محتوا مشخص شده است (دفتر برنامه‌ريزي و تأليف کتاب‌هاي درسي،١٣٨٤).
سازمان پژوهش و برنامه ريزي آموزشي که مسئوليت تدوين و انتشار کتاب‌هاي درسي را برعهده دارد در سال‌هاي اخير کتاب‌هاي درسي را مورد بازنگري قرار داده است. در طي اين فرايند، برنامه ريزان درسي اين سازمان ملاحظاتي از قبيل ارزش‌هاي فرهنگي و رويکردهاي آموزشي نوين (مثل ساختن گرايي) را در برنامه درسي گنجانده اند. در اين راستا، روابط اسناد بالا دستي مرتبط با تدوين برنامه درسي با برنامه درسي و کتاب‌هاي راهنماي معلم مورد بررسي قرار گرفته و موضوعات يا تم‌هاي بدست آمده از پژوهش توضيح داده شده است. 
علیرغم تحولات و پیشرفت‏های بوجود آمده در زمینه‏های گوناگون تعلیم و تربیت، اعم از گسترش رشته‏های تربیتی، تحول در محتوای تعلیم و تربیت، تدوین روش‏های جدید تدریس و توجه به مسائل روان‏شناختی، جامعه‏شناختی و فلسفی مربوط به تعلیم و تربیت و همچنین تحولات شگرف در زمینه‏هایی چون کسب مهارت‏های عمومی، تکنیک‏های رشد و تقویت حافظه، تئوری‏های مربوط به آموزش و تربیت معلم متاسفانه در زمینه رویکردها و روش‏های تربیت و آموزش اخلاقی و ارزشی، تلاش‏های مفید و کافی صورت نگرفته است.
اين معيارها، ريشه در ديدگاه‌هاي فلسفي درباره تعليم و تربيت، جامعه شناختي کشور، دانش روانشناسي، ملاحظات علمي در يک موضوع درسي و ملاحظات ايدئولوژيکي دارد (مهرمحمدي ١٣٨١، ص ٢٦٥؛ ملکي ١٣٨٨ صص ١٥٦-٥٩).
به نظر مي‌رسد هر کدام از موارد فوق به نحوي در تغييرات و بازنگري انجام شده در برنامه درسي نقش داشته اند. موارد فوق زمينه درک تغييرات کوتاه مدت را فراهم کرده در کنار آن رويکردي بلند مدت از زمينه‌هاي ذهني ايجاد چنين تغييراتي بدست مي‌دهد. به عبارت ديگر، فرهنگ انعکاس يافته در برنامه درسي دوره ابتدايي نتيجه تشعشع‌هاي حاصل از ساختارها، رويکردها، سياست‌ها و ذهنيت‌هاي گسترده و بلندمدتي است که در مواردي در قالب برنامه درسي قصد شده (در مواردي مسامحتا قصد نشده) به صورت آشکار يا پنهان نمود و بروز پيدا کرده است. اينک به هر کدام از موضوع‌هاي فوق الذکر به طور مختصر مي‌پردازيم.
فرهنگ انقلاب ما فرهنگ توحيد و عبوديت خدا به معناي آزاد شدن از همه قيدها، بندها و رستن از همه‌ي گرفتاري‌هاست و فرهنگ اسلامي به معناي واقعي آن است و بايد اين فرهنگ در همه كتب ادبيات، منعكس شود. فرهنگ در حقيقت همه چيز يك جامعه است هيچ بنياد اجتماعي و اقتصادي بدون اتكا به يك فرهنگ شكل نمي‌گيرد (بانكي‌پورفرد و قماشچي، 1385:95).
در ادامه سعي شده است كه ميزان توجه به رويكرد تربيتي و فرهنگي، كتاب به كتاب و دوره به دوره، در تدوين محتواي كتاب‌هاي درسي، مورد تحليل قرار گيرد. در بخش بيان مسئله به مطالبي نظير ميزان توجه به رويكرد فرهنگي در بخش‌هاي جنسيتي، مكاني، زماني، استقلال دانش‌آموزان و... و به رويكرد تربيتي در بخش‌هاي احساسي، مذهبي، مدني، خانوادگي و... اشاراتي شده است و در قسمت‌هايي به نوع ميزان توجه فرهنگ و تربيت در كتاب‌ها در مقولاتي مانند رشادت، شهادت و ايثار گريزي زده و همچنين نكاتي مانند ميزان توجه به اين دو عامل در تصاوير بيان شده است.

تحرکات يا تغييرات فرهنگي - اجتماعي قرن بيستم

اهداف در جمهوري اسلامي ايران در زمينه دو رويكرد مورد تحقيق

•    اهداف اعتقادي
* ايجاد زمينه لازم براي خودشناسي و خداشناسي و تقويت روحيه حقيقت جويي
* تقويت ايمان و اعتقاد به مباني اسلام و بسط و بينش الهي بر اساس قرآن کريم و سنت پيامبر (ص) و ائمه معصومين (ع)
* پرورش روحيه پذيرش حاکميت مطلق خداوند بر جهان و انسان و اعمال اين حاکميت در جامعه بر اساس اصل ولايت فقيه