مقدمه:
بي شك زندگي انسان پرتوي از هستي بي انتهاي پروردگار است. او زنده است و زندگي ها پرتوي مستمر هستي اوست. بي سبب نيست كه در پيام تمام پيامبران الهي جان انسان ارزشي برتر يافته و كشتن انسانهاي بيگناه جرمي بزرگ به شماره آمده چنانچه در قرآن كريم مي خوانيم كشتن هر شخص مانند كشتن همه مردم و نجات و حيات دادن به هر شخص هم، حيات دادن به همه مردم است زيرا يك تن مي تواند منشاء حيات خلقي گردد. در جامعه ايراني ما و با اين پيشينه غني فرهنگي تمامي اقشار جامعه و بالاخص متخصصان آن نمي توانند و نبايد نسبت به مرگ و صدمات جاني سالانه ده ها هزار نفر انسان بي تفاوت باشند.

اكنون آمار صدمات و خسارات حوادث رانندگي در شهرها و جاده هاي كشور آماري تكان دهنده، غير قابل قبول و بسيار نگران كننده است و متاسفانه از آن مي توان به عنوان يك سرشكستگي ملي نام برد. رفع اين گرفتاري از اهم امور و وظيفه انساني ملي و شرعي ما است. به جهت هزينه هاي گزاف اجتماعي و اقتصادي تصادفات جاده اي و آثار كوبنده فيزيكي و رواني آن روي افراد و جوامع اين روزها موضوع ايمني جاده اي يكي از مهمترين موضوعات تحقيقات علمي است. اين اهميت براي كشور ما چندين برابر بيشتر است زيرا تعداد تصادفات و به الطبع آن تعداد كشته ها و مجروحين اين تصادفات به سرعت در حال افزايش است و هزينه هاي مستقيم و غير آن هم در مقايسه با كشورهاي توسعه يافته بيشتر است به طوری كه در سال گذشته حدود 6400 ميليارد تومان هزينه تصادفات در ايران تخمين زده شده و متاسفانه نزديك به 30 هزار نفر از هموطنان مان هم در تصادفات جاده اي جان خود را از دست داده و بيش از 250 هزار نفر مجروح شده اند اين در حالي است كه ميانگين شهدا در جنگ حدود 25 هزار نفر در سال بوده است و اين بدين معني است كه جاده هاي ما از جبهه هاي جنگ خطرناك تر و پرحادثه تر است. امروز در كشور ما عامل تصادف جاده‌اي جزو 3 عامل اصلي مرگ و مير مي باشد. موضوع وقتی بيشتر مشخص مي گردد كه بدانيم هر تصادف ، هر حادثه و هر كشته و مجروح علاوه بر شخص حادثه ديده دامن خانواده دوستان و نزديكان آنها را هم مي گيرد. يك محاسبه ساده و خوشبينانه مشخص می کند كه حدود 10 ميليون نفر يعني قريب به 15% از افراد جامعه خود يا نزديكانشان در هر سال درگير ماجراي تصادفي مرگ بار جاده اي هستند. به نظر مي رسد كمتر موضوعي چنين آثار گسترده و كوبنده اي بر پیکره اجتماع داشته باشد ابعاد موضوع وقتی بیشتر حادتر و پیچیده تر می شود که بدانیم اکثر افراد درگير تصادف اعم از مسبب حادثه و يا حادثه ديده از اقشار فعال جامعه و قشر درآمدزاي جامعه مي باشند موقعيت خاص كشورمان و عدم گستردگي و پوشش كافي شبكه ريلي، هوايي و آبي زمينه ساز اهميت حمل و نقل جاده اي و توسعه آن گرديده است. به نحوي كه در سال هاي اخير بيش از 90% درصد كل بار و بالغ بر 95 درصد كل مسافر جابجا شده در كشور از طريق جاده صورت گرفته است. از طرفي از سهم 10 درصدي كل حمل و نقل در توليد ناخالص ملي بالغ بر 5/8 درصد آن را حمل و نقل جاده اي به خود اختصاص داده است.

با عنايت به جايگاه و اهميت حمل و نقل جاده اي و نيز درصد بالاي تصادفات و خسارات جاني و مالي ضرورت تحقيق و بررسي در اين مورد بيشتر اعيان مي‌شود. مرور تجربيات كشورهاي مختلف در اين زمينه نشان مي‌دهد تمامي كشورها ( حتي كشورهاي پيشرفته كه نرخ تصادف خيلي پائين تري دارند) با تعريف اهداف خاص برنامه هاي ويژه اي را جهت كاهش تصادفات و نرخ مرگ و مير در دستور كار خود قرار داده اند جدول 1-1 اهداف و مدت زمان دستيابي به اهداف را نشان مي‌دهد.

تحقيقات نشان داده است كه علل تصادفات، حاصل تداخل پيچيده عوامل مربوط به وسيله نقليه، جاده، محيط و عوامل انساني است. بسياري از كارشناسان تأكيد دارند كه بيشتر برنامه هاي ايمن سازي كه سعي در تغيير عملكرد و عادات انساني دارند (مانند جلوگيري از رانندگي پس از مصرف الكل و مواد مخدر، بستن كمربند ايمني و بازديد فني وسيله نقليه) مشكل است كه كاملا به مرحله اجرا درآيد، اما ساختن راه هايي با كيفيت و ايمني بالا و يا عمليات به شكل عمليات موردي مهندسي (مانند استفاده از ابراز كنترل سرعت و ترافيك، جداسازي ترافيك، طرح هندسي تقاطع ها و حذف نقاط حادثه خيز) ثابت شده است كه عموما موثرند. لذا تحقيقات مختلفي به منظور آنكه ميزان تأثير اقتصادي برنامه هاي ايمني را مشخص نمايند به عمل آمده است. دلايل مربوط به عوامل جدي تصادفات جاده اي كه در كارهاي تحقيقاتي و عملي مختلف در مورد كشورهاي در حال توسعه بيان شده اند، كم و بيش در مورد ايران نيز صادق است.

در زمينه مورد بحث ترافيك و تصادفات در ابتدا علل انواع تصادفات را مورد بررسي قرار خواهيم داد:

عوامل اصلي بروز تصادفات جاده اي ]5[

عوامل اصلي در بروز تصادفات را مي توان در 4 گروه زير طبقه بندي نمود:

1-1)  عامل انساني

1-2)   عامل وسيله نقليه

1-3)  عامل جاده

1-4)  عامل محيطي

كه عوامل مذكور را مورد بررسي قرار خواهيم داد:

1-1-1)   عامل انساني (راننده)

راننده عامل اصلي استفاده كننده از جاده مي باشد و لازم است امكانات و محدوديتهاي راننده وسيله نقليه مورد بررسي قرار گيرد.

1-1-2)   خصوصيات راننده

به علل رفتار متفاوت افراد، بدست آوردن قانون يكسان كه جوابگوي نياز راننده باشد تا حدود زيادي كار مشكلي است توانايي افراد در مورد ديد، انتقال، عكس العمل با هم فرق مي‌كند.

راننده شخصي است كه مي بايست آشنايي و مهارت لازم و كافي را براي هدايت وسيله نقليه و نيز نحوه استفاده از جاده و مقررات راهنمايي و رانندگي را دارا باشد در اين رابطه تجربه نشان داده كه در برخي موارد اكثر شركت كنندگان در ترافيك به دلايل مختلف روحي و رواني و شرايط نامساعد ترافيك طرز رفتار صحيحي نسبت به رعايت قوانين راهنمايي و رانندگي از خود نشان نمي دهند. نگاهي به آمار تصادفات راههاي برخي از كشورهاي پيشرفته اروپايي و امريكايي اين ادعا را ثابت مي‌كند. تا انسان به عنوان راننده با وسيله نقليه در جاده حركت مي‌كند اجتناب از تصادف و تخلف يك خيال باطل است. از اين جهت بايد توجه داشت كه تنها جريمه كردن رانندگان مشكل را حل نخواهد كرد و آموزش هاي مقدماتي و همچنين آموزشهاي پس از دريافت گواهينامه رانندگي انگيزه هاي لازم را جهت تغيير در رفتار رانندگان خلافكار بوجود آورد.

بطور كلي با بررسي تصادفات عامل انساني نشان مي‌دهد كه در مجموع، اكثر تصادفات به علت بي احتياطي و عدم توجه به قوانين جاده و شرايط ذهني و اوضاع روحي و رواني افراد راننده به وقوع مي پيوندد.

موارد تعيين كننده در تصادفات راههاي بين شهري كه عامل انسان در آن دخالت دارد عبارتند از:

الف – سرعت غير مجاز

ب  - اشتباه در مراحل سبقت

ج – عدم آشنايي به ضوابط و مقررات جاده

د – عدم آشنايي به وضعيت فني وسيله نقليه

ه – عدم توجه به ترافيك مسير مقابل

و – عدم رعايت حق تقدم

ز – عدم رعايت فاصله

ح – عوامل روحي و رواني

ط – مشكلات زندگي و روزمره

ي – شوخيهاي رانندگي و يا احساس غرور با وسايل نقليه مدل بالا

ك – مصرف مواد مخدر يا مشروبات الكلي

ل – خستگي و كار زياد روزانه و اثرات محيط كار

م – عدم آگاهي كامل به فنون رانندگي

ن – عجله كردن براي انجام امورات روزمره

س – عبور از محل ممنوع

ع – سبقت از سمت راست

طراحي و كنترل يك سيستم از جاده ها بوسيله مهندسين مشاور، نياز به مطالعه و اطلاع دقيق از خصوصيات انسان دارد كه نمونه اي چند از خصوصيات در ذيل آمده است.

1-1-3) يادگيري يك امر يا موضوعي توسط انسان ممكن است به سه طريق صورت گيرد

الف – بوسيله تكرار عمل تا اينكه بصورت عادي و حرفه اي آن كار يا عمل را انجام دهد.

ب – از طريق سعي و خطا ممكن است به حل مسئله اي پي برده و فراگيرد.

ج – از طريق انتقال آموخته هاي گذشتگان و قبلي به روشها و راه حلها مي توان دست يافت.

رانندگي از جمله اعمالي است كه از طريق انتقال تمرينات قبلي بدست آمده و فراگرفته مي شود.